چرا فرهنگ از اقتصاد مهم‏تر است؟

به گزارش مشرق، رهبر معظم و فرزانه انقلاب اسلامی سال ۱۳۹۳ را با عنوان «اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی» نامگذاری کرده و در کلیدواژه مهمی در جریان سخنرانی بسیار مهم خود در اولین روز سال در حرم مطهر ثامن الحجج علیه السلام، فرهنگ را مهم‏تر از اقتصاد معرفی کردند.

از سوی دیگر معظم له در ۱۵ اسفندماه سال ۱۳۹۲ و طی دیدار اعضای محترم مجلس خبرگان رهبری، سخنانی ایراد فرمودند که بی‏ شک باید مورد توجه مسئولان عرصه فرهنگ قرار گیرد.

حضرت آیت ‏الله العظمی خامنه ‏ای در این دیدار توجه به فرهنگ دینی و انقلابی را یکی از وظایف خطیر مسئولان دانستند و با اشاره به اظهار نگرانی نمایندگان مجلس خبرگان در رابطه با مسائل فرهنگی کشور، تأکید کردند: «من هم از مسائل فرهنگی نگرانم و در این نگرانی نمایندگان محترم خبرگان سهیم هستم.»

از سوی دیگر در هفته گذشته شاهد بودیم که جمعی از اساتید دروس خارج و سطوح عالی و مدیران مدارس حوزه علمیه قم در نامه ‏ای به مقام معظم رهبری، بر نگرانی‏ های دلسوزان نظام اسلامی از بازگشت عناصر معلوم ‏الحال به عرصه فرهنگ تأکید کردند و خواستار مراقبت و نظارت مسئولان دستگاه‏ های فرهنگی بر زیرمجموعه‏ های خود شدند. در این نوشتار سعی داریم برای چرایی اهمیت فرهنگ و تقدم آن بر اقتصاد و هم‏چنین دلایل نگرانی رهبر معظم انقلاب اسلامی از اوضاع فرهنگ کشور اشاراتی داشته باشیم.

رهبر معظم انقلاب در سخنرانی اولین روز بهار امسال در حرم رضوی، از فرهنگ به‏ عنوان «هوایی که تنفس می ‏کنیم» یاد کردند تا به این ترتیب بار دیگر اهمیت عرصه فرهنگ را به مردم و مسئولان یادآوری کنند. همان فرهنگی که دو دهه قبل نسبت به هجمه علیه آن از طریق «ناتوی فرهنگی» هشدار دادند و چندی بعد بروز و ظهور آن عینیت یافت.

نقطه مرکزی و گوهر فرمایشات مقام معظم رهبری این بود که باید فرهنگ در کشور ما بر تمامی ابعاد اجتماعی حاکم باشد و تکیه‏ گاه اقتصاد و سیاست در نظر گرفته شود و برای فرهنگ و کار فرهنگی در کشور یک سرمایه‏ گذاری ویژه و فوق ‏العاده صورت بگیرد. اما متأسفانه در دولت جدید هم شاهد استمرار مظلومیت فرهنگ هستیم و مجدداً شاهد ظهور رویکردهایی نسبت به مقوله فرهنگ هستیم که فرهنگ را درجه دو و درجه سه در نظر می ‏گیرند و آن ‏را فرع بر اقتصاد و سیاست و پیشرفت اقتصادی و سیاسی می‏ دانند.

از سوی دیگر، کار فرهنگی، نیازمند عزم ملی و حرکتی جهادی و انقلابی است. فرهنگ عمومی ما در سال‏های اخیر دستخوش نابسامانی ‏های فراوان بوده است. این نابسامانی بیش از هر چیزی ریشه در ناآگاهی دارد. احیای سنت امر به معروف و نهی از منکر در حوزه فرهنگ می ‏تواند پشتوانه محکمی برای این هدف مقدس باشد.

رویکرد مسئولان در این عرصه باید مبتنی بر استفاده از نقد و نظر کسانی باشد که به ‏دلیل ارتباط دائمی و مستمر با مسائل فرهنگی، آسیب‏ها و ضعف‏های آن ‏را می‏ شناسند و قادرند نوری را فراراه مسئولان برای رسیدن به نتیجه مطلوب روشن کنند. احساس استغنا از نظر فعالان دلسوز فرهنگی، سم مهلکی است که مسئولان را به وادی ناکجاآباد خواهد کشاند. این مهم از سوی رهبر معظم انقلاب نیز مورد تأکید قرار گرفته است: «اعتقاد من این است که مجموعه انقلابی کشور که بحمدالله تعداد بی‏ شماری از آن‏ها در بین جوان‏های ما، در بین صاحب‏نظران ما، اساتید ما، بزرگان ما، تحصیل‏کرده‏ های ما حضور دارند می ‏توانند با منطقِ محکم وارد میدان بشوند، نقّادی کنند. نقاط ضعف را و نقاط منفی را به رخ ما مسئولان بکشانند. گاهی می‏ شود که مسئول، متوجّه نیست چه دارد می‏ گذرد در متن جامعه، اما آن جوان در متن جامعه است، او می ‏فهمد؛ آن عزم ملّی و مدیریّت جهادی که عرض کردیم در زمینه فرهنگ، این است.»

اصلاح جامعه بدون اصلاح فرهنگ آن میسر نیست. تلاش‏های اقتصادی و اجتماعی زمانی می‏توانند شاهد مقصود را در آغوش بگیرند که الزامات مورد نظر آن‏ها در فرهنگ جامعه نهادینه ‏شده باشد. ابعاد فرهنگ و تأثیر آن، بر خلاف باور برخی، به احداثمراکز آموزشی خلاصه نمی شود. گستره فرهنگ و کار فرهنگی از جزئی ‏ترین فعالیت‏های فردی تا جدی‏ترین مسؤولیت‏های اجتماعی کشیده شده است. به تعبیر رهبر معظم انقلاب «فرهنگ از اقتصاد هم مهم‏تر است.» به‏ همین‏ دلیل ورود به عرصه فرهنگ و فعالیت‏های فرهنگی، به ‏دلیل ابعاد گسترده آن، باید ورودی کارآمد، مداوم، همراه با مدیریت راهبری و در یک کلام حرکتی جهادی باشد. تعبیری که از سوی مقام معظم رهبری بارها مورد استفاده قرار گرفت و نهایتاً سال ۱۳۹۳ با آن نامگذاری شد. «واقع قضیّه این است که کارزار فرهنگی از کارزار نظامی اگر مهم‏تر نباشد و اگر خطرناک‏تر نباشد، کمتر نیست؛ این ‏را بدانید؛ … واقعاً یک میدان کارزار است اینجا» چنین راهبرد ویژه ‏ای نیازمند طرح یک مختصات خاص برای فعالیت‏های فرهنگی است. بدون در نظر گرفتن نیازها و لوازم مورد نیاز برای فعالیت‏های فرهنگی، نمی‏ توان به پایان مطلوب آن‏ها دل بست. به ‏همین‏ دلیل جا دارد به شناخت ویژگی‏های کار فرهنگی مطلوب در بیان مقام معظم رهبری بپردازیم و به این پرسش مهم و اساسی پاسخ دهیم که اصولا برای توفیق در فعالیت‏های فرهنگی به چه لوازمی نیاز داریم؟ از چه موانعی باید بگذریم؟ و باید مراقب چه پرتگاه‏هایی باشیم؟

مراقب رخنه‏ های فرهنگی باشیم‏

ده‏ها سال است که ایرانیان با معضلی به نام غربزدگی روبه‏ رو هستند. انقلاب اسلامی ایران در واقع تقابلی جدی با رویکرد وابسته ‏ساز غربگرایان، در همه جوانب آن، به غرب بود. برخی معتقد بودند برای پیشرفت باید از فرق سر تا انگشت پای ایرانی، رنگ و بوی فرنگی بگیرد.

با وجود پیروزی انقلاب اسلامی و مبارزه بی‏ امان با پدیده شوم تهاجم فرهنگی، امروزه با رخنه‏ های متعدد فرهنگی روبه ‏رو هستیم. نماد بارز رخنه فرهنگی، استحاله ارزش‏هایی است که با وجود صبغه‏ های اعتقادی اسلامی و ایرانی، باید با لعاب تازه‏ای از فرهنگ غربی، به بیماری کشنده استحاله فرهنگی مبتلا شوند. در حقیقت ارائه ارزش‏های ضد دینی و ضد ایرانی، با قالبی ظاهراً موجه، به طالبان آن، فاجعه ‏ای است که این روزها در جریان است. برخی به بهانه صدور ارزش‏های انقلابی و با ادعای تلاش برای مقابله با تهاجم فرهنگی، به‏ دنبال ایرانیزه و اسلامیزه کردن تعابیری هستند که اصالتاً در برابر ارزش‏های ملی و مذهبی ما قرار دارند. مفهوم هزار وجه آزادی یکی از این دامهای مخوف و هراس ‏انگیز است. برخی از افراد هر نوع حساسیت نسبت به فعالیت‏های ضدفرهنگی را، محدودکننده آزادی می‏ دانند و مدعی‏ اند، آزادی یکی از ستون‏های بی‏بدیل شکل‏ گیری انقلاب اسلامی است. به تعبیر مقام معظم رهبری: «آزادی غیر از ولنگاری است؛ آزادی غیر از رهاسازی همه ضابطه ‏ها است. آزادی که نعمت بزرگ الهی است، خودش دارای ضابطه است؛ بدون ضابطه، آزادی معنی ندارد… این‏که ببینیم کسانی با استفاده از هنر، با استفاده از بیان، با استفاده از ابزارهای گوناگون، با استفاده از پول، راه مردم را بزنند، ایمان مردم را مورد تهاجم قرار بدهند، در فرهنگ اسلامی و انقلابی مردم رخنه ایجاد کنند، ما بنشینیم تماشا کنیم و بگوییم که آزادی است، این‏جور آزادی در هیچ جای دنیا نیست!»

درک عمیق مفاهیم فرهنگی، هم برای مردم و هم برای مسؤولان، می‏ تواند ضمن بالابردن هوشیاری آن‏ها، از رخنه‏ های فرهنگی جلوگیری کند و این خود یکی از مهم‏ترین ویژگی‏های یک فعالیت فرهنگی صحیح است.

شاه‏راه فرهنگ اسلامی - ایرانی‏

کار فرهنگی در قالب به‏اصطلاح هیئتی آن، فرجام مناسبی نخواهد داشت. در حالت بسیار خوشبینانه، بدون شناختن ابعاد کار فرهنگی و اهداف مورد نظر آن، با هرزرفتن و نابودشدن سرمایه‏های مادی و معنوی، بدون هیچ تغییر مطلوبی، روبه‏رو خواهیم شد. برخی به بهانه توصیه و نقد، هویت و اعتقادات بنیادین مردم ایران را به سخره می‏گیرند و نام آن‏را نقد و نقادی فرهنگی می‏گذارند. غافل از این‏که نقد و نقادی، خود نیازمند آداب و فرهنگ ویژه است. به تعبیر مقام معظم رهبری: «من در مورد تذکّرات، معتقدم باید با منطق محکم و با بیان روشن، نقطه‏نظرات صحیح را ارائه بدهند. با تهمت‏زنی و جنجال‏آفرینی، بنده موافق نیستم؛ با تکفیرکردن و متهم‏کردن این و آن، بنده موافق نیستم.»

نادیده گرفتن خطوط انقلاب اسلامی و هویت اصلی ملت ایران، تحقیر اخلاق ایرانی و فرهنگ اسلامی و مقایسه‏ای احساسی و توأم با لاابالی‏گری، زمینه سست‏شدن عزم راسخ ملی و توسعه بیماری سرطانی تردید را در میان مردم به‏وجود خواهد آورد. در چنین حالتی ضربه‏پذیری فرهنگ عمومی، که در میان غبار تردید حالتی مضاعف به خود گرفته است، راه را برای نفوذ فرهنگ بیگانه و از خود بیگانگی فرهنگی هموار خواهد کرد. بنابراین دفاع از هویت ایرانی و اسلامی و حفظ و ترویج ارزش‏های آن، می‏تواند یکی از مهم‏ترین اهداف هر فعالیت فرهنگی باشد. این مسأله موضوعی است که از سوی مقام معظم رهبری به‏عنوان یک راهبرد در سال ۱۳۹۳، مورد تأکید قرار گرفته است.

اکنون در شرایطی بار دیگر «جهت‏گیری» مثبت در حوزه فرهنگ در نامگذاری سال اهمیت یافته که طی چند سال گذشته مشغولیت‏های سیاسی و اقتصادی مانع از آن شده است که توسعه فرهنگی مورد توجه دولت‏ها - چنان‏که باید - قرار گیرد و نگاه بخش عمده‏ای از شهروندان چنان معطوف به معضلات معیشتی شده که در واقع از این عرصه «حساسیت‏زدایی» شده و بستری ایجادشده برای رشد برخی آسیب‏ها که به تعبیر رهبر معظم انقلاب، حتی عرصه‏های اقتصادی و سیاسی را هم با مشکلاتی روبه‏رو ساخته است.

اگرچه طی همین مدت، کم نبوده حرکت‏های خودجوشی که باعثشده تا دفاع از فرهنگ انقلابی و جهادی مورد توجه قرار گیرد، اما از آنجا که همچنان بخش عمده‏ای از سیاست‏های فرهنگی در اختیار نهادهای دولتی و حاکمیتی است، مقابله با تمامی آسیب‏های فرهنگی موجود، باید از طریق یک عزم ملی صورت گرفته و مدیریت جزیره‏ای و بخشی‏ نگرانه، نمی‏تواند ظرفیت کافی برای رفع مشکلات را داشته باشد.

بنابراین در راستای ایجاد یک حرکت ملی برای ساماندهی حوزه فرهنگ، همه دستگاه‏های فرهنگی کشور از صدا و سیما و سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه‏های علمیه گرفته تا وزارت‏خانه‏های فرهنگی و مدیریت شهری و دیگر دستگاه‏های دخیل در این امر، همه و همه باید از شانه خالی کردن از زیر بار مسؤولیت خودداری کرده و با پرهیز از این بهانه همیشگی که «حوزه فرهنگ به تمامی در اختیار ما نیست»، برای تحقق شعار امسال تلاش کنند.

از آنجا که فرهنگ برخلاف اقتصاد، موضوعی کمیت‏پذیر و قابل سنجش نیست، نمی‏توان برای آسیب‏های فرهنگی نیز متر و معیار روشنی تعریف کرد، با این وجود همان‏طورکه رهبر معظم انقلاب نیز فرمودند، آنچه در حوزه فرهنگ اهمیت دارد، جهت‏گیری درست است و این همان نکته مهمی است که برای درک درست آن باید برنامه‏ریزی بیشتری انجام داد و بدیهی است که این برنامه‏ریزی‏ها تنها متوقف به دولت و مسؤولان دولتی نبوده و همه بخش‏های جامعه را در بر می‏گیرد. هنرمندان، اساتید دانشگاه و روشنفکران و اهالی رسانه به‏خوبی می‏دانند که یک سریال تلویزیونی چگونه می‏تواند با تعریف دقیق مؤلفه‏های شخصیت اصلی خود، بر زیست خصوصی مردم تأثیر بگذارد و یک خانواده تجمل‏گرا را به ساده‏زیستی ترغیب کرده و بالعکس، یک جامعه با قناعت را تبدیل به مصرف‏گرا کند.

قدرت نرم فرهنگ‏

«فرهنگ از اقتصاد هم مهم‏تر است. چرا؟ چون فرهنگ، به‏معنای هوایی است که ما تنفس می‏کنیم؛ شما ناچار هوا را تنفس می‏کنید، چه بخواهید چه نخواهید؛ اگر این هوا تمیز باشد، آثاری دارد در بدن شما؛ اگر این هوا کثیف باشد آثار دیگری دارد. فرهنگ یک کشور مثل هواست، اگر درست باشد، آثاری دارد.»
به باور تمامی اندیشمندان حوزه علوم انسانی، تمدن‏سازی و به دست آوردن قدرت نرم برای تأثیرگذاری در عرصه جهانی، بدون توجه به فرهنگ‏سازی امکان‏پذیر نمی‏باشد. با نگاهی به رویکرد قدرت‏های جهانی این موضوع به‏خوبی اثبات می‏شود که اهمیت فرهنگ از اقتصاد نیز بیشتر است.

نمونه این مسأله را می‏توان در بحران اوکراین و کشمکش قدرت‏های بزرگ یافت. اوکراین سالهاست که از چتر حمایتی روسیه برخوردار است. روس‏ها برای حفظ اوکراین از ابزارهای مالی استفاده کردند تا آنجا که علاوه بر کمک‏های اقتصادی، حامل‏های انرژی این کشور را نیز با تخفیف تأمین می‏کردند.

در گذر زمان اوکراین به جامعه‏ای دو پاره تبدیل شد. عده‏ای از افراد جامعه طرفدار غرب و عده‏ای دیگر طرفدار روسیه شدند. کشورهای غربی و در رأس آن آمریکا، با هجوم فرهنگی به اوکراین، توانستند با کمترین هزینه و بدون نیاز به لشکرکشی نظامی، مردم این کشور را به‏سوی خود جذب کنند. آنچه که در اینجا اهمیت دارد آن است که غرب توانسته است با استفاده از فرهنگ خود، اروپای شرقی را تحت تأثیر قرار دهد.

اما در مقابل، آنچه که روسیه از کمبود آن رنج می‏برد، نداشتن مدل فرهنگی برای ارائه به جامعه جهانی است. با نگاهی به مدل حکومتی روس‏ها درمی‏یابیم که آن‏ها مدل بدیلی را برای حکومت خود ندارند. حکومت روسیه اقتباسی از لیبرال دموکراسی غربی است. در واقع روس‏ها ترویج‏گر مدل حکومتی خاصی نیستند.

هم‏چنین ارزش‏های حاکم بر جامعه روسیه نیز، اقتباسی از فرهنگ غرب است و ارزش‏های فرهنگی مخصوص به خود را ندارد. برای همین است که پوتین برای حفظ جزیره کریمه مجبور به لشکرکشی نظامی می‏شود و اوکراین را نیز تهدید اقتصادی می‏کند. این در حالی است که اگر روس‏ها با استفاده از ابزار فرهنگی به تمدن‏سازی مشغول می‏شدند، بدون نیاز به تهدیدکردن اوکراین، مردم این کشور را به‏سوی خود جذب می‏نمودند. شاید این سؤال به ذهن برسد که اوکراین از مشکلات اقتصادی رنج می‏برد و به‏همین‏خاطر به سمت غرب متمایل شده است. درست است که اوکراین مشکلات اقتصادی دارد، اما اگر روسیه در طی این سالها فرهنگ‏سازی نموده بود و ترویج‏گر فرهنگ ابداعی خود بود، اوکراین این شرایط سخت را تحمل می‏کرد چراکه از طریق باور و عقیده با روسیه همراه بود.

تداوم قدرت نرم یک کشور، بدون شکل‏دادن به فرهنگ، امکان‏پذیر نیست. هرچند قدرت نرم غرب رو به افول است، اما باید این واقعیت را پذیرفت که عامل به‏وجودآمدن تمدن غرب، فرهنگ و ارزش‏های حاکم بر آن بوده است که در عصر حاضر توانسته با استحاله فرهنگ کشورهای جهان سوم، نفوذ فرهنگی خود را افزایش دهد.

اگر کمی به عقب‏تر برگردیم و به تحولات بیداری اسلامی در منطقه نگاهی بیندازیم، مشاهده می‏کنیم که با انقلاب در کشورهای عربی نظیر مصر، لیبی، تونس و حتی کشورهای در حال مبارزه مانند بحرین و یمن، نشانی از تمایل این کشورها به سمت روسیه وجود ندارد. رقابت اصلی میان اسلامگرایان و لیبرال‏های طرفدار غرب می‏باشد. به نظر می‏رسد بسیاری از کشورها که متمایل به روسیه می‏باشند، بیشتر تحت تأثیر گفتمان ضدیت با غرب روس‏ها قرار دارند تا ارزشها و فرهنگ این کشور.

می‏توان این مسأله را با جمهوری اسلامی مقایسه کرد. جمهوری اسلامی گفتمانی را به‏وجود آورده است که علاوه بر آن‏که در برگیرنده مدل بدیلی از حکومت اسلامی می‏باشد، ترویج‏گر فرهنگ و ارزش‏های اسلامی نیز می‏باشد و این مسأله سبب افزایش دامنه نفوذ ایران در منطقه و سایر مناطق جهان شده است.

دیدگاه جهانی‏شدن نیز در این راستا به‏وجود آمده است. یکی از مهم‏ترین جنبه‏های فرآیند جهانی‏شدن، بعد فرهنگی آن است. نظریه‏پردازان این دیدگاه معتقدند که در حوزه فرهنگ، یکپارچگی جهانی در حال شکل‏گیری است. بر اساس این دیدگاه، ارزش‏ها و هویت غرب سراسر جهان را فراخواهد گرفت.

تمامی تلاش غرب در این حوزه این می‏باشد که ارزش‏های لیبرال دموکراسی را جهان‏شمول نماید. تنها مانع این فرایند، تمدن اسلامی است که نظریه‏پردازان غربی همچون هانتینگتون از فرهنگ اسلامی به‏عنوان دشمن لیبرال دموکراسی یاد می‏کنند. بر این اساس، چالش میان فرهنگ غرب با فرهنگ اسلام، حالت رقابتی خود را از دست داده و به شکل دشمنی رسیده است.

در این راستا، غرب به‏خوبی می‏داند که با لشکرکشی قادر به از بین بردن ارزش‏ها و هویت اسلامی کشورها نمی‏باشد. به‏همین‏خاطر، به هجوم فرهنگی روی آورده است. مهم‏ترین ابزار در این هجوم، «رسانه» می‏باشد که با تولید فیلم، موسیقی، کتاب و… مردم کشورهای اسلامی را به مصرف‏کننده محصولات غربی درآورده است.

بنابراین چاره‏ای جز مقابله باقی نمی‏ماند. مقابله‏ای که منجر به حفظ تمدن اسلامی و مصون‏ماندن از تأثیرات فرهنگ غربی خواهد شد. در این میان راهکارهایی را برای حصول نتیجه می‏توان به کار گرفت که در ذیل به آن‏ها اشاره می‏کنیم:

۱ - مهندسی فرهنگی کشور: منظور از مهندسی فرهنگی، در وهله اول تعریفی مشخص از فرهنگ کشور است و سپس متمرکزنمودن مدیریت فرهنگی است. در صورتی‏که نهادی مشخص متولی امور فرهنگی کشور باشد، یکپارچگی فرهنگی در کشور به‏وجود خواهد آمد. در حال حاضر چندین سازمان متولی امور فرهنگی می‏باشند. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صدا وسیما، معاونت فرهنگی سازمان‏ها و وزارتخانه‏ها از جمله شهرداری‏ها، دانشگاهها و… به‏نوعی مجریان اصلی ترویج فرهنگ جمهوری اسلامی می‏باشند که مشاهده می‏شود هر کدام افراط و تفریطهای خاص خود را دارند و این مسأله به تعارض فرهنگ منجر می‏شود. در همین زمینه مقام معظم رهبری می‏فرمایند: «یکی از مهم‏ترین تکالیف ما در درجه اول، مهندسی فرهنگی کشور است؛ یعنی مشخص کنیم که فرهنگ ملی، فرهنگ عمومی و حرکت عظیم درون‏زا و کیفیت‏بخش، که اسمش فرهنگ است و در درون انسان‏ها و جامعه به‏وجود می‏آید، چگونه باید باشد؟ اشکالات و نواقصاش چیست و چگونه باید رفع شود؟ کندی‏ها و معارضاتش چیست؟ مجموعه‏ای لازم است که این‏ها را تصویر کند و بعد مثل دست محافظی، هوای این فرهنگ را داشته باشد.»

۲ - به تصویر کشاندن تأثیرات منفی فرهنگ غرب بر خانواده از طریق رسانه‏های تصویری و نوشتاری؛

۳ - به تصویر کشاندن ابعاد تهاجم فرهنگی غرب از طریق رسانه‏های تصویری و نوشتاری؛

۴ - شناساندن فرهنگ تلفیقی اسلامی - ایرانی و عدم افراط در هر یک از بخش‏های آن؛

۵ - تولید نرم‏افزارهای فرهنگی با هدف معرفی‏نمودن فرهنگ اصیل کشور؛

۶ - تهیه مستندهای سیاسی در رابطه با تنفر مردم منطقه از فرهنگ غرب؛

۷ - تهیه مستندهای فرهنگی با موضوعاتی همچون آثار مخرب ماهواره بر خانواده و…

سخن آخر

ما دارای فرهنگ غنی ایرانی اسلامی هستیم که اگر به خود آییم و رفتار فرهنگی مهاجم را به‏خوبی بشناسیم و مراقبت دایمی ومستمر داشته باشیم، نه تنها از داشته‏های خود پاسداری خواهیم کرد بلکه مؤلفه‏های فرهنگ خودی را به دیگران القا خواهیم کرد. تاریخ هم همین را می‏گوید. ما تنها ملتی هستیم که علی‏رغم انواع مخاطرات سیاسی و تاریخی، «گسست فرهنگی» نداشته‏ایم و مهاجمان را در فرهنگ خود ذوب کرده‏ایم. هجوم مغولها به ایران با آن همه تخریب وکشتار از یادمان نرفته و نخواهد رفت. اما غنای فرهنگی ما علی‏رغم گسست سیاسی و تاریخی، توانست ازمیان مهاجمان، هنرمندانی بسازد و آنان را در فرهنگ ایرانی اسلامی مستحیل نماید. این راه درتاریخ بارها طی شده است و باز هم طی خواهد شد و هرگز ملت ما شاهد گسست فرهنگی نخواهد بود.

ما می‏توانیم در دنیای پرشتاب فناوری و جریانِ نامبارکِ اضمحلال خرده‏فرهنگ‏ها توسط جهانی‏شدن، فرهنگ خود را پاس بداریم و آن‏را گسترش دهیم؛ به دو «شرط»: اول آن‏که با ساماندهی فرهنگی، تعارض‏های فرهنگی جامعه را از بین ببریم و خود را به یک «اندام ‏وارگی فرهنگی» برسانیم و دو دیگر، خود و همدیگر را هشیار سازیم تا غفلت نکنیم.