معضل زباله در شمال کشور؛ جنگل‌هایی که زیر کوه‌های پسماند دفن می‌شوند
این روزها تصاویری در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده مبنی براینکه حجم انبوه زباله در شهرها و روستاهای استان‌های شمالی کشور رها شده و این درحالی است که مدیریت پسماند از ضروریات توسعۀ پایدار است. ازاین‌رو لازم است به این مقوله توجه ویژه شود.
مطابق تعاریفی که در رسانه‌ها درج شده، مدیریت پسماند عبارت است از: مجموعه مقررات مربوط به کنترل تولید، ذخیره، جمع‌آوری، حمل و نقل، پردازش و دفع پسماند مطابق با مطلوب‌ترین اصول بهداشتی، اقتصاد، علوم مهندسی، حفاظت از محیط‌زیست، زیبایی‌‌شناختی و دیگر ملاحظات محیط‌زیستی. در مدیریت یکپارچۀ پسماند فرایند به این شکل است که در درجۀ اول برنامه به سمت پیشگیری از تولید پسماند، کاهش پسماند، استفادۀ مجدد از پسماند، بازیافت، کمپوست، زباله‌سوزی با هدف تولید انرژی، تصفیه و دفن زایدات پیش می‌رود.
بخش قابل‌توجهی از زباله‌ها در جنگل‌ها، حاشیه رودخانه‌ها و حتی زمین‌های کشاورزی رها می‌شود، چرا که هیچ‌کدام از مراکز دفن زباله موجود، استاندارد و بهداشتی نیستند. کارشناسان محیط‌زیست می‌گویند به دلیل بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی در شمال، دفن زباله عملا به معنی تزریق سم به سفره‌های آب زیرزمینی و خاک است.
مهرداد لاهوتی، نماینده لنگرود در مجلس شورای اسلامی، هم با اشاره به افزایش چشمگیر جمعیت و ورود بی‌وقفه مسافران به استان‌های شمالی در طول سال، از رئیس دولت چهاردهم به دلیل بی‌توجهی دولتش به حل دو معضل جدی پسماند و فاضلاب انتقاد کرده است.
این زباله‌ها، علاوه بر تخریب اکوسیستم‌های ساحلی و جنگلی، تهدیدی جدی برای صنعت گردشگری شمال کشور هم به شمار می‌رود و کارشناسان معتقدند این مسئله در سوءمدیریت، انتصابات سیاسی و غیبت کامل نظارت عمومی ریشه دارد. آنطور که مجید پیروی، عضو هیئت‌علمی دانشکده مهندسی شیمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل می‌گوید: «انباشت زباله آثار مخربی بر محیط زیست، سلامت شهروندان و ساختارهای اجتماعی دارد. دفن غیراصولی زباله‌ها، موجب نفوذ شیرابه‌ها به منابع آب زیرزمینی و رودخانه‌ها شده و در مناطق روستایی و جنگلی باعث آلودگی خاک و تخریب پوشش گیاهی شده است. جنگل‌های بکر اطراف نوشهر، کلاردشت، بابل و ساری، سال‌هاست میزبان مراکز دفن غیراستاندارد بوده‌اند. بوی نامطبوع ناشی از تخمیر زباله‌ها، به‌ویژه در فصل گرما، هوای شهرها را آلوده و سلامت عمومی را تهدید می‌کند. در مناطق نزدیک به مراکز دفن، شیوع بیماری‌های گوارشی و پوستی بیشتر گزارش شده است و حضور سگ‌های ولگرد و حیات وحش آلوده، تهدیدی جدی برای زیست‌بوم به‌شمار می‌رود. این بحران به صنعت گردشگری نیز آسیب جدی وارد کرده است. سواحل آلوده، رودخانه‌های پرزباله و جاده‌هایی با بوی زننده زباله و جنگل‌هایی که زیر کوه‌های پسماند دفن می‌شوند، تصویر ناخوشایندی از مازندران در ذهن گردشگران به‌جا گذاشته‌اند.»
کارشناسان بارها تاکید کرده‌اند: سال‌هاست در استان‌های شمالی شاهد سیاست‌ها و برنامه‌هایی با کمترین اثربخشی هستیم که بودجه‌های هنگفتی صرف آن‌ها شده است بدون این‌که دستاوردی در حل چالش‌های این استان داشته باشد. برای برون‌رفت ابرچالش پسماند، نیازمند رویکرد فرایندمحور و برنامه محوری با محوریت حکمرانی خوب منابع هستیم که در یک برنامۀ مشترک یکپارچه به نتیجه برسد. اگر مدیریت تقریباً هفتاد درصد زبالۀ تر با مشارکت خانواده‌ها به‌عنوان اولین و جدی‌ترین ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان داستان پسماند مازندران با یاری سایر نهادهای دولتی و غیردولتی در سطوح روستا، بخش، دهستان، شهر و شهرستان با نظام حکمرانی منابع اجرا شود، می‌توان تهدید موجود را نیز تبدیل به فرصت کرد. درواقع مشکل محوری استان، مدیریت پسماند تر است که جمع‌آوری غیراصولی و دفع غیر بهداشتی آن منجر به تشدید بحران پسماند شده است.
مطابق تحلیلی که در مجله صنوبر ارائه شده، شکل‌گیری مراکز غیررسمی جمع‌آوری زبالۀ خشک و چرخش مالی که کمترین نظارت و پاسخگویی را در مسئولیت‌پذیری شرکت‌ها و صنایع برایشان ایجاد کرده است یکی از چالش‌های حل‌نشدۀ مدیریت پسماند محسوب می‌شود. ارتقای مسئولیت‌پذیری اجتماعی شرکت‌ها و بنگاه‌های تولیدی و کسب‌وکارها یکی از ظرفیت‌های نهادی است که در مدیریت پسماند نیاز به توجه و نظارت دقیق‌تری دارد.
در همۀ دنیا هر شرکت و بنگاه تولیدی باید سهم خود را در قبال مصرف و تخریب منابع زمین پرداخت کند. در استان‌های شمالی از دیرباز، بخش خصوصی مشغول جمع‌آوری پسماند خشک با ارزش اقتصادی بوده که کمتر خود را مسئول مدیریت مابقی پسماند در استان دیده است. بنا بر مسئولیت‌پذیری سازمان‌ها، بنگاه‌ها، تولیدکنندگان و…، لازم است در مازندران نیز برنامۀ جامع مسئولیت‌پذیری اجتماعی و محیط‌زیستی با عنوان «سرمایه‌گذاری اجتماعی برای پایداری سرزمین» تعریف شود و از این طریق این ذی‌نفعان سهمی فعالانه در بهبود وضعیت پسماند مازندران بر عهده گیرند. با توجه به گردشگرپذیر بودن استان‌های شمالی، لازم است در راستای مسئولیت تولیدکنندۀ زباله، دستورالعمل و برنامه‌ای تدوین شود تا امکان مشارکت مسئولانۀ همۀ بهره‌مندان از منابع در مدیریت پسماند ترویج و توسعه یابد.