بحران آب در کشور، کشت آزاد برنج

بحران آب، کشت محصولات کشاورزی و کشاورزان را با چالش­ های متعددی مواجه کرده است. از جمله کشاورزان درگیر با چالش کم آبی شالیکاران هستند. بر این اساس با توجه به محدودیت‌های منابع آبی و در راستای سیاست‌های کنترل سطح زیر کشت، طرح ممنوعیت کشت برنج در استان‌های غیرشمالی که از سال 1393 مطرح شده بود در اسفندماه ۱۳۹۶ به تصویب هیئت دولت رسید. پس از آن با توجه به بحران کم­آبی شدید در کشور در فروردین ماه 1397 وزیر نیرو بیان می‌‌کند در طی سه سال قصد ممنوعیت کشت برنج در سراسر کشور به غیر از استان‌های شمالی در دستور کار است. خرداد ماه 1399 اصلاحیه­ ی مصوبه­ ی ممنوعیت کشت برنج در خوزستان به دلیل شرایط مناسب آبی منطقه به دلیل ظرفیت مناسب سدهای حاصل از بارندگی­های سال 1398 بیان می­ شود. از طرف دیگر کمیسیون تلفیق مجلس شورای اسلامی در بهمن ماه 1399 تصویب می­کند که برنج به غیر از استان‌های شمالی می‌تواند در استان‌های دیگر نیز کشت شود که این مصوبه نیازمند موافقت شورای آب استان­ های مربوطه نیز می‌باشد.

تغییرات دائم مصوبات و موضع ­گیری­های متفاوت در رابطه با ممنوعیت و یا لغو ممنوعیت، نشان دهنده­ی عدم بررسی همه جانبه­ ی این موضوع مهم است. اگرچه مصوبه­ ی لغو ممنوعیت کشت برنج در راستای حمایت از معیشت کشاورز است اما از نظر فنی ایراداتی دارد که پیشنهاد می‌شود این قبیل مصوبات تحت نظارت مستقیم متخصصین بخش کشاورزی قرار بگیرد.

اکنون که میزان بارش کشور حداقل به میزان 40 درصد از متوسط بلندمدت کشور کمتر است شاهد آن هستیم که فقط تعداد اندکی از استانها از جمله لرستان، کرمانشاه، ایلام و فارس ممنوعیت کشت برنج را به کشاورزان اعلام کرده اند و در مورد استان­ های دیگر حتی در مورد محدودیت کشت برنج هم هنوز کارگروه ­ها تصمیمی نگرفته ­اند. این در حالی است که انتظار می­رود شورای آب استان­ ها نقش راهبردی خود را در شرایط بحران آب کشور به درستی ایفا کنند.

لازم به ذکر است اگرچه ممنوعیت و محدودیت کشت محصولات با مصرف زیاد آب موضوع مهمی است اما برخوردهای قهری روش درستی در جهت کنترل سطح زیر کشت نخواهد بود و اینجا نقش فرهنگ­ سازی و ترویج به کشاورزان پر رنگ است. برای مثال روش خشکه¬کاری یک فناوری مطلوب برای کشت برنج در شرایط کم آبی و حتی در شرایط معمول است. در مناطق جنوب کشور و همچنین استان گلستان این روش اجرا شده و از نظر اقتصادی مطلوب گزارش شده است. بنابراین خشکه¬کاری برای ارقام پرمحصول برنج با سیستم ­ها آبیاری تحت فشار در مناطق دارای محدودیت آب قابل انجام است که با این روش در میزان مصرف آب نسبت به روش سنتی مرسوم تا 70 درصد براساس دمای هوای منطقه صرفه¬جویی خواهد شد. خشکه­ کاری نسبت به کشت سنتی برنج، هزینه‌های کاشت، داشت و برداشت را حدود یک سوم تقلیل می­دهد. بنابراین اگر کشت برنج به سمت خشکه‌کاری برود جهشی فوق العاده در حوزه­ ی کشاورزی ایجاد می­شود.

نکته قابل ذکر دیگر این است که، هر سال محققین کشور اقدام به اصلاح و معرفی رقم جدید برنج می‌کنند. این در حالیست که رفته¬رفته باید ارقامی در مناطق مختلف کشور کشت شوند که در شرایط کم­ آبی بتوانند عملکرد خود را حفظ کنند. پس یکی دیگر از مهمترین راهکارها برای تداوم کشت برنج، استفاده از ارقام متحمل به کم­ آبی است. لازم است دولت در سال‌های ابتدایی ورود ارقام مقاوم به خشکی برنج، خرید تضمینی را اعمال کند و حمایت¬های ویژه¬ای در این رابطه انجام دهد تا کشاورزان اطمینان حاصل کنند و این ارقام رفته­ رفته جایگاه خود را پیدا کند. نتیجه­ ی آن، صرفه­ جویی در میزان مصرف آب و از طرف دیگر حفظ میزان تولید برنج کشور خواهد بود. بنابراین سیاست تشویقی و حمایت­ های لازم در این راستا پیشنهاد می­شود.

کشت جایگزین برنج هم در سطح کشور باید بطور جدی در دستور کار قرار گیرد. این کار امری تخصصی است و وزارت جهاد کشاورزی باید از نظرات متخصصین این امر استفاده کرده و محصول و یا محصولاتی معرفی کند که بازده آنها، از نظر اقتصادی اولاً مطلوب باشد و با بازده برنج برابر و یا نزدیک به آن باشد و دوماً حمایت­های محصول جایگزین(تسهیلات حمایتی، خرید تضمینی و...) پیگیرانه و با قدرت اعمال شود که الگوی کشت جایگزین با شکست مواجه نشود و کشت جایگزین تنها به یکسال محدود نشود.

در نهایت امید است بررسی­های تخصصی انجام گرفته در حوزه­ی روش ­های کشت برنج، ارقام مقاوم به کم ­آبی برنج و الگوی کشت جایگزین برنج، نگرش موثری در مسئولین مربوطه در زمینه ­ی توسعه کشاورزی پایدار ایجاد کند. همچنین در ادامه شاهد تصمیم­ گیری­ های بهتر با استراتژی حفظ منابع آب در شرایط بحران آبی کشور و در عین حال معیشت کشاورزان باشیم.