زیگورات چغازنبیل

اگر نام ایلامی‌ها را شنیده باشید و کمی با این تمدن باستانی و تاریخ آن آشنا باشید، پس حتما نام چغازنبیل نیز به گوشتان خورده است یا حتی آن را دیده‌اید. محوطه چغازنبیل در واقع یک شهر به‌جای مانده از دوره ایلامی است که ۱۰۰ هکتار وسعت دارد. زیگورات چغازنبیل یا معبد چغازنبیل بنایی مطبق، شگفت‌انگیز، شاخص و مهم‌ترین بنای باقی‌‌مانده از این شهر باستانی است. این شهر در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد به دستور یکی از قدرتمند‌ترین پادشاهان ایلامی ساخته شد و در سال ۶۴۰ پیش از میلاد، به فرمان آشور بانی پال، پادشاه آشوری‌ها در جنگ با هومبان هالتاش، آخرین شاه ایلام ویران شد. چنانچه در کتیبه‌ای آمده است:

من زیگورات شوش را که از آجرهایی با سنگ لاجورد لعاب شده بود، شکستم … معابد عیلام را با خاک یکسان کردم … شوش را تبدیل به یک ویرانه کردم … ندای انسانی و بانگ شادی به دست من از آن جا رخت بربست...

با توجه به اهمیت و ارزشمندی چغازنبیل، در دی‌ماه سال ۱۳۴۸ یک اثر ملی شناخته شد و در سال ۱۹۷۹ میلادی به‌عنوان نخستین میراث جهانی ایران در فهرست میراث یونسکو به ثبت رسید. در ادامه از این بنای شگفت‌انگیز بیشتر خواهیم گفت.

 

« چغازنبیل به چه معناست؟ »

محوطه میراث جهانی چغازنبیل (شهر اونتاش) شهری آئینی بوده که در حال حاضر بزرگترین اثر معماری شناخته شده از تمدن ایلام میانه است. این اثر در قرن سیزده قبل از میلاد به دستور پادشاه مقتدر این سلسله، اونتاش نپیریشا ساخته شده و به خدایان بزرگ ایلامی، نپیریشا و اینشوشیناک به صورت وقف اهدا می‌گردد.

باستان‌شناسان برای این مجموعه تاریخی، عملکرد دفاعی قائل نشده‌ا ند. ذیقَورَّت با تشدید بر روی حروف "ق" و "ر" کلمه‌ای اکدی است. در ایران تلفظ این کلمه از گزارشات گیرشمن گرفته شده و عموماً زیگورات نوشته شده و به معنای بلند و برافراشته ساختن است.

واژه چغازنبیل نیز متشکل از دو جزء "چغا" به معنای تپه (همچون چغامیش، چغاگاوانه و غیره) و زنبیل به معنای سبد می‌باشد. گویا قبل از حفاری معبد، ویرانه‌های تپه مانند آن، یک زنبیل واژگون را تداعی می‌کرده است.

 

« علت نامگذاری »

زمانی که چغازنبیل کشف شد و پیش از کاوش‌های علمی و باستان‌شناسی این محوطه، یک تپه بزرگ و شبیه یک سبد برگشته بود به همین دلیل به نام محلی چغازنبیل معروف شد. این اسم مرکب از دو واژه «چُغا» که در زبان لری به آن تپه می‌گویند و «زنبیل» به معنی سبد است؛ اما نام اصلی این مکان بر اساس کتیبه‌ها و آجرنوشته‌های به دست آمده از این محوطه، به زبان ایلامی «ال- اونتاش» (Al Untash) و به زبان اکدی «دور اونتاش» (Dur Untash) است. در همین کتیبه‌ها آمده که این شهر در دوران اوج شکوه و عظمت ایلام به دستور اونتاش ناپیریشا، یکی از پادشاهان مقتدر این امپراتوری بنا شده است؛ به همین دلیل آن را ال اونتاش یعنی شهر یا قلعه اونتاش می‌گفتند.

همانطور که گفته شد اونتاش گال دستور ساخت شهر این مذهبی را داده بود. در میانه این شهر و مرتفع‌ترین جای آن، معبد چغازنبیل قرار داشت. ارتفاع اولیه آن ۵۲ متر در ۵ طبقه بوده است. اما امروزه تنها ۲۵ متر و ۲ طبقه و نیم از آن باقی‌مانده است. زیربنای معبد چغازنبیل مربعی با اضلاع حدودا 105 در 105 است، که دورش را حصارهای دایره‌ای پوشانده است.

عدد چهار در آن زمان به‌عنوان عددی مقدس در معماری به‌کار می‌رفته است. چهار معانی مختلفی مانند چهار جهت اصلی، چهار فصل سال، اضلاع مربع، بازوان صلیب، چهار عنصر، چها رستون عالم، چهار منزل قمر، چهار مزاج، چهار بهشت و... داشته است. همچنین روی تمامی آجرهای معبد متن یکسانی به خط میخی نوشته شده که نام پادشاه و هدف او از ساخت این معبد را بیان کرده اند.

تفاوت بزرگ این معبد با دیگر زیگورات‌های کشف شده از آن زمان، در پایه‌های هر طبقه آن است. به این ترتیب که طبقات زیگورات‌های بین‌النهرین روی هم ساخته شده‌اند اما طبقات معبد چغازنبیل شوش، هر یک از روی زمین و به‌صورت مجزا ایجاد شده‌اند. به‌جز طبقه اول و پنجم، تمام طبقات را با خشت پر کرده بودند. طبقه پنجم، محل قرار دادن بت‌ها بوده است.

 

« چرا بازدید از زیگورات چغازنبیل پیشنهاد می‌شود؟ »

- اولین اثر ثبت شده از ایران در فهرست جهانی یونسکو است.
- بزرگترین زیگورات موجود در ایران به شمار می‌رود.
- زیگورات چغازنبیل را می‌توان معادل آسیایی اهرام مصر دانست.
- یکی از نخستین ساختارهای تصفیه آب جهان را دارد.

 

« مراحل ساخت زیگورات چغازنبیل »

ساخت زیگورات چغازنبیل در دو مرحله صورت گرفته است. در مرحله اول زیگورات روی سکویی با اضلاعی به طول ۱۰۵ متر ساخته شد و  شامل یک حیاط مرکزی مربع بود که پیرامون آن رواق‌ها و اتاقی‌های باریک قرار داشت. ورودی بعضی از اتاق‌ها در حیاط مرکزی و بعضی دیگر از بیرون بوده است. 

در مرحله دوم، ورودی رواق‌ها و ورودی اتاق‌هایی که از حیاط مرکزی دسترسی داشتند، مسدود شده و حیاط با خشت در سه ارتفاع مختلف پر شده که به‌ترتیب طبقات دوم، سوم و چهارم را شکل داده‌اند؛ در واقع پی هر سه این طبقات از کف طبقه اول شروع می‌شود.

بنابراین زیگورات چغازنبیل بنای خشتی است که روی آن را با آجر پوشانده‌اند. روی طبقه چهارم، معبد کوچک اعلی به‌صورت یک اتاق ساخته شده بود. این معبد اعلی یا همان کوکونوم Kukunum به ناپیریشا، یکی از خدایان بزرگ مردم نواحی مرتفع ایلام تقدیم شده است. شمار کمی از افراد والامقام و کاهنان اجازه ورود به این بخش را داشتند. امروزه معبد اعلی وجود ندارد و تنها گل میخ‌ها و آجرهای لعابداری از آن باقی مانده است.

« معماری زیگورات چغازنبیل »

زیگورات چغازنبیل دارای چهار دستگاه پلکان است که همگی به ورودی طبقه اول وصل بودند و با استفاده از پلکان جنوب غربی می‌توانستند به طبقات بالاتر راه پیدا کنند. تعداد پلکان‌های آجری و سنگ‌چین زیگورات تقریبا یکسان به‌نظر می‌رسد و فقط در جاهایی که زمین شیب داشته، تعداد آن‌ها متفاوت بوده است. این پله‌ها آجری هستند و با لایه‌ای از سنگ‌چین حفاظت می‌شدند.

روی بخش‌هایی از پلکان‌ها‌ که در نهایت به معبد اعلی می‌رسید، طاق‌های هلالی ساخته‌اند و برخی از قسمت‌ها نیز به‌منظور داشتن نور، فاقد طاق است. در اطراف ورودی‌ها مجسمه حیوانات به‌عنوان نگهبانان زیگورات قرار داده می‌شد که دو نمونه از این مجسمه‌ها در کاوش‌ها پیدا شدند. یکی مجسمه شیردال یا شیر عقاب است که در موزه هفت تپه نگهداری می‌شود و دیگری مجسمه گاو نر که در موزه ایران باستان می‌توانید از آن دیدن کنید.

جالب بدانید که زیگورات دارای ناودان نیز بوده تا آب باران به آن آسیب وارد نکند. در هریک از دیوارهای طبقه اول چهار ناودان وجود دارد که آب‌های سطح را جمع می‌کنند و یک ناودان نیز آب‌های پلکان و درها را دفع می‌کند. این ناودان‌ها وقتی به سطح مصطبه می‌رسند، به‌صورت آبراهی سرپوشیده با طاق هلالی امتداد می‌یابند و در صحن نیز احتمالا از طریق آبراهی به چاه‌های موجود سرازیر می‌شدند. در هر سمت طبقه دوم زیگورات نیز دو ناودان وجود داشته است که به طبقه اول وصل می‌شدند. این ناودان‌ها و آبراه‌ها با قیر و گچ پوشیده شده‌اند و در بعضی قسمت‌ها برای جلوگیری از سقوط عمودی و تند آب، آن‌ها را به‌صورت پلکانی می‌ساختند.

 

« عبادتگاه‌های خدایان و الهه‌های ایلام (عیلام) در زیگورات چغازنبیل »

به جز دو معبد بی‌نام و ناشناخته که در نزدیکی دروازه‌های غربی و جنوب شرقی حصار دوم قرار گرفته‌اند، نام عبادتگاه‌های خدایان و الهه‌های ایلام (عیلام) در زیگورات چغازنبیل از قبیل زیر هستند:

• نپراتپ، الهه‌های روزی دهنده؛
• پی نیکیر، مادربزرگ خدایان؛
• گال، خدای بزرگ ایلام (عیلام)؛
• شیموت، خدای عیلام (ایلام)؛
• منزت، همسر خدای ایلام؛
• نوسکو، خدای آتش؛
• اَدَ، خدای هوا؛
• نین آلی، همسر خدای هوا؛
• روهوراتیر، خدای انزان؛
• هیشمتیک ،همسر خدای انزان؛
• ایشنی کاراب، الهه سوگند.

​

« عیلامیان چه کسانی بودند؟ »

پیش از ورود آریایی‌ها، حکومت دیگری در منطقه جنوب غرب ایران وجود داشته که به آن عیلامی می‌گفتند. از ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد تا اولین هزاره پیش از میلاد، عیلامیان حکومت و تمدنی در جنوب غربی ایران برپا کرده بوند که با ورود هخامنشیان محدود شده است. تاثیر این قوم در تاریخ ایران تا حدی است که به پادشاهان هخامنشی خط آموختند. حتی زبان عیلامی اولین زبان رسمی هخامنشیان بود که در نوشتار و تجارت از آن استفاده می‌کردند. اقوام عیلامی سال‌های بسیاری با اقوام بین‌النهرین، یعنی بابلی‌ها، آشوریان و سومری‌ها در جنگ بودند و در نهایت با حمله آشور بانیپال، پادشاه آشوری، برای همیشه از بین رفتند. یکی از بناهای مهم ساخته شده توسط این قوم، زیگورات چغازنبیل یا معبد چغازنبیل است.

« روی کتیبه چغازنبیل چه چیزی نوشته شده است؟ »

 

« رصدخانه زیگورات چغازنبیل »

 

« تصفیه خانه چغازنبیل »

« سنگ‌نگاره یادبود اونتاش »

یکی از آثار باستانی دوره عیلام، سنگ‌نگاره یادبود اونتاش ناپیریشا است. روی این سنگ‌نگاره باستانی نقش زنی حکاکی شده که دم ماهی دارد و  2 مار در دست‌هایش گرفته است. می‌توانید بالای تصویر کامل سنگ‌نگاره، کاهنه‌های معبد که در حال عبورند را ببینید. جنس آن از ماسه‌سنگ و مربوط به ۱۳۴۰ تا ۱۳۰۰ پیش از میلاد است. در سدهٔ دوازده پیش از میلاد آن را از چغازنبیل به شوش آوردند و امروزه و در موزه لوور است.