حضور زنان در دولت؛ نمادین یا نهادینه

به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری، معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری با عناوین سابقأ شناخته شده ای چون «شورای فرهنگی اجتماعی زنان» (در دولت سازندگی)، «مرکز مشارکت زنان» (در دولت اصلاحات) و «مرکز امور زنان و خانواده» (در دولت نهم)، نهادی دولتی است که به منظور مشارکت و فعالیت زنان در امور اجرایی و برنامه ریزی و تصمیم گیری آنان در مسائل مربوط به بانوان شکل گرفته است.

** پایه گذاری نهادی اجرایی مختص بانوان
یک دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی مقدمات سازمانی به منظور پیگیری مطالبات زنان در کشور فراهم گشت تا اینکه با حمایت مرحوم آیت الله «هاشمی‌ رفسنجانی» و بر اساس یکصد و پانزدهمین مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی کشور، در سال 1366 شورای فرهنگی اجتماعی زنان پایه ریزی شد و عملاً فعالیت خود را از تیرماه 1367 آغاز کرد. به این ترتیب این شورا اولین نهاد کشور در حوزه مسایل زنان پس از انقلاب نام گرفت.
این شورا وابسته به شورای عالی انقلاب فرهنگی و به عنوان اولین مجمع سیاستگذار و برنامه ریز درحوزه زنان محسوب می‌شد اما پس از آن مسئولان وزارت کشور، جهت انسجام و ساماندهی فعالیت‌ها و مسائل زنان در جامعه، وجود دفتری را برای بانوان درحوزه اجرایی کشور پیشنهاد کردند.
به این ترتیب، هسته اولیه کمیسیون‌های امور بانوان در سال 1368 در وزارت کشور و به صورت آزمایشی در فرمانداری قم تشکیل شد و به دنبال آن کمیسون‌های امور بانوان در سال 1369 در سراسر کشور شکل گرفت. در سال 1370، به پیشنهاد رئیس دولت ( آیت الله هاشمی رفسنجانی)، تأسیس دفتر امور زنان زیر نظر رئیس جمهوری ر در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، تصویب شد.
این دفتر فعالیت خود را با هدف ارتقاء و بهبود وضعیت زنان و ارتقای توانایی‌های آنان برای شکوفایی و تحقق استعدادهای خود در جهت تعالی و توسعه جامعه اسلامی سامان داد اما در سال 1377، دفتر امور بانوان نهاد ریاست جمهوری به استناد حکم «سیدمحمد خاتمی» رئیس جمهوری وقت به «مرکز امور مشارکت زنان» تغییرنام یافت. این سازمان در ادامه دستخوش تغییراتی دیگر شد به طوری که با روی کارآمدن دولت نهم، «محمود احمدی نژاد» عنوان این مرکز را به «مرکز امور زنان و خانواده» تغییر داد.
سرانجام در آخرین روزهای کاری دولت دهم (21 خرداد 1392)، با ابلاغ حکمی از سوی سخنگوی دولت و معاون توسعه مدیریت و سرمایه انسانی رئیس‌جمهوری وقت، این مرکز به معاونت امور زنان و خانواده ارتقا یافت و «مریم مجتهدزاده» رئیس مرکز امور زنان و خانواده ریاست جمهوری در پنجم مرداد 92 رسماً از سوی احمدی نژاد از «مشاور رئیس‌جمهور در امور بانوان» به سمت «معاون رئیس جمهور در امور زنان» ارتقای جایگاه پیدا کرد.

**روند تخصیص بودجه
اگر چه مرکز امور مشارکت زنان در سال 76 ردیف بودجه خاص خود نداشت و بودجه‌اش وابسته به نهاد ریاست جمهوری بود، اما در آغاز دولت خاتمی بودجه این مرکز 40 میلیون تومان مقرر شد و در پایان دولت اصلاحات 22 میلیارد تومان بودجه به آن اختصاص یافت.
در یکی از تبصره‌های لایحه بودجه سال 1392، پیشنهاد شد یک درصد از بودجه وزارتخانه‌های دولتی به این مرکز اختصاص یابد اما این پیشنهاد با مخالفت نمایندگان کمیسیون تلفیق مجلس شورای اسلامی وقت روبرو شد. این تصمیم کمیسیون تلفیق با موضع‌گیری اعضای فراکسیون زنان مجلس روبرو شد و آنها اعلام کردند در کنار مسئولان مرکز امور زنان بر تخصیص یک درصد از بودجه وزارتخانه ها پافشاری می‌کنند. پس از سه روز کمیسیون تلفیق موافقت کرد دستگاه‌های اجرایی مجازند تا سقف یک درصد از اعتبارات هزینه‌ای خود را در اختیار این مرکز قرار دهند.
جدا از تحولات ساختاری و موضوعاتی چون تخصیص بودجه، معرفی اجمالی چهره هایی که بر مسند معاونت امور زنان یا تشکل های سلف آن تکیه زده اند و کارنامه آنان، در ادامه می آید.

** زیست شناسی که مشاور رئیس جمهوری شد
«شهلا حبیبی» (1337 _ 1396)، اولین زنی بود که پس از انقلاب اسلامی به سمت مشاور رئیس جمهوری منصوب شد و در یک دوره 6 ساله (1370 تا 1376) عهده دار این سمت بود.
حبیبی در کرمانشاه متولد و در سال 1363 در رشته زیست شناسی فارغ التحصیل شد. او در سال 1370 و زمانی که 33 سال بیشتر نداشت به عنوان اولین مشاور زن رئیس جمهوری پس از انقلاب در دولت آیت الله هاشمی رفسنجانی منصوب شد.
مهمترین دغدغه های دولت پنجم و ششم بازسازی کشور پس از جنگ هشت ساله بود و بر این اساس تحول در وضعیت زنان در اولویت دولت قرار نداشت. حبیبی اما به عنوان اولین زن در تشکیلات اجرایی بعد از انقلاب نقش مهمی برای ارتقاء وضعیت زنان در حوزه های دولتی و غیردولتی و استقرار ساختاری منسجم و اثر بخش به منظور توجه به مسائل زنان و پیگیری مطالبات آنان داشت. سمت های دیگری هم بود که دولت سازندگی ترجیح داد زنان را برای مدیریت آن بگمارد. از همین رو، ریاست کمیته ملی المپیک به «فائزه هاشمی» رسید، مدیرکلی بهداشت خانواده در معاونت بهداشتی وزارت بهداشت هم سهم «فاطمه رمضانزاده» شد و «معصومه ابتکار» هم ریاست سازمان های مردم نهاد زنان را برعهده گرفت. با این وجود، وزراتخانه ها باز هم با مدیریت مردان اداره می شد، اما مبدا حضور زنان در امور کشورداری را باید دوره زمانی دانست.

** از ستاد استقبال امام (ره) تا شکستن سد حضور زنان در کابینه
«سیده زهرا شجاعی» (متولد 1335در تهران) سیاست‌مدار اصلاح‌طلب ایرانی است. او در دولت خاتمی، ریاست مرکز امور مشارکت زنان را بر عهده داشت. وی دارای دکترای علوم سیاسی و مدیریت استراتژیک است و تدریس در دانشگاه‌های تهران و الزهرا و همکاری علمی با مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام را در کارنامه خود دارد و مدتی مشاور وزیر کشور بوده‌است. شجاعی در سال 1357 در ستاد استقبال از امام خمینی (ره) عضویت داشته و به همراه ابتکار جزو اولین زنانی بود که به هیأت دولت راه یافتند.
وی به عنوان چهره ای سیاسی و مدنی و فعال حوزه زنان، ریاست مجمع زنان اصلاح‌طلب را برعهده داشته و صاحب تالیفاتی مانند «زن در تاریخ معاصر» است. وی در طول مدت فعالیت اجتماعی خود مشاور وزیر آموزش و پرورش، مشاور وزیر کشور، رئیس کمیسیون های امور بانوان و از سال 1367 تا 1384 عضو شورای فرهنگی اجتماعی زنان بوده است. شجاعی همچنین دو سال ریاست این شورا را نیز بر عهده داشته است. او در دولت های هفتم و هشتم (دولت اصلاحات) و از زمان شروع ریاست جمهوری خاتمی و در حالی که 41 سال سن داشت ریاست مرکز امور مشارکت زنان را به عهده گرفت, ریاستی که هشت سال طول کشید.
اگر دولت هاشمی رفسنجانی را آغاز حضور زنان در صحنه اجرایی کشور در نظر بگیریم، دولت خاتمی این جایگاه را ارتقا بخشید. اگرچه در لیست وزرای خاتمی نامی هیچ زنی دیده نمی شود اما برای اولین بار دو صندلی در جلسات هیات دولت به دو زن تعلق گرفت. خاتمی در اولین گام، ریاست یکی از مهم ترین سازمان‌های دولتی را به یک زن سپرد. ابتکار که سابقه حضور در دولت هاشمی را هم داشت، به عنوان رییس سازمان حفاظت محیط زیست به جمع اعضای کابینه هفتم راه یافت و کمی بعدتر رییس دولت اصلاحات در حکمی که برای شجاعی صادر کرد، بر حضور مستمر او در جلسات هیات دولت تاکید کرد تا بیش از پیش به تحقق شعارهای انتخاباتی خود نزدیک شود.
تعداد دانشجویان دختر و زنانی که در انتخابات مجلس ششم داوطلب نمایندگی مجلس شدند، افزایش قابل توجهی یافت و به طور کلی فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی زنان در این دوره شتابنده شد. با این حال، مجموعه قوانینی که در هشت سال دولت اصلاحات برای رفع مشکلات زنان و پاسخ به نیازهای آنان به تصویب رسید، اندک بود. اصلاح قوانین مربوط به سن ازدواج، تعیین مصادیق عسر و حرج و حضانت فرزند که اولویت را تا هفت سالگی به مادر داد، از مهم‌ترین اقامات این دوره است.
قانون دیگری که در زمان دولت اصلاحات به تصویب رسید لغو ممنوعیت اعزام دانشجویان دختر به خارج از کشور بود که با بحث و جدل بسیار همراه شد. بررسی آمارهای مربوط به مشارکت اقتصادی زنان در سال‌های 1376 تا 1383 نشان می‌دهد که نرخ فعالیت اقتصادی زنان همواره سهم اندکی را به خود اختصاص داده‌است. تلاش برای مدیریت زنان در تشکل‌های غیردولتی و احقاق حقوق زنان و ... موضوعاتی بود که از سوی شجاعی دنبال شد. اگر چه عملکرد شجاعی موجب شد که برای یک دوره چهار ساله دیگر در سمت های خود باقی بماند، اما نتوانست تغییری در لیست اعضای کابینه به وجود آورد. به این ترتیب دولتی که همواره بر نقش زنان تاکید داشت اگرچه جایگاه مطلوبی را برای آنان در نشانه گرفت و شرایط حضور آنان در کابینه را برای اولین بار فراهم ساخت، اما این ریسک را به جان خود نخرید تا اولین انتخاب وزیر زن را صورت دهد.

**عمر کوتاه ریاست
«نسرین سلطان‌خواه» (متولد1342 در تهران) عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا، از 18 آذر 1384 تا 2 اسفند 1384 به عنوان رئیس مرکز امور زنان و خانواده مشغول بود. این عضو شورای شهر تهران که در سال 1384 به عنوان فعال ستاد انتخاباتی احمدی‌نژاد با رسانه‌ها گفتگو می‌کرد، پس از روی کار آمدن دولت احمدی نژاد در 42 سالگی و تنها برای سه ماه، سمت مشاور رئیس جمهوری و رییس مرکز امور زنان و خانواده را نیز دارا شد.
اسفند همان سال بود که سلطان‌خواه از سمت خود کناره‌گیری کرد. وی موفق نشد رای مردم تهران را برای ورود به دور سوم شورای شهر تهران به دست آورد. با آغاز فعالیت‌های انتخاباتی هشتمین دوره مجلس شورای اسلامی نام سلطان‌خواه در فهرست نهایی جبهه متحد اصول‌گرایان تهران درج شد. او همچنین، نتوانست آرای مردم تهران را این بار برای ورود به مجلس هشتم جلب کند و از ورود به خانه ملت باز ماند. چهار ماه بعد یعنی در تیر ماه 1387 از سوی احمدی نژاد به عضویت هیئت امنای سازمان ملی پرورش استعدادهای جوان درآمد و هفت ماه بعد رئیس موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی در معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رییس‌جمهور شد.
در این ارتباط، باید به رویکرد دولت اول و دوم احمدی نژاد در خصوص نقش زنان در دستگاه اجرایی اشاره کرد. احمدی نژاد در سال 88، «فاطمه آجرلو»، «سوسن کشاورز» و «مرضیه وحید دستجردی» را به ترتیب به عنوان وزرای پیشنهادی، رفاه و تامین اجتماعی، آموزش و پرورش و بهداشت و درمان به مجلس معرفی کرد که از این اسامی تنها «مرضیه وحید دستجردی» بود که به وزارت بهداشت و درمان رسید. به این ترتیب، پنج شنبه 17 مرداد 88، اولین و تنها وزیر زن در تاریخ پس از انقلاب و سومین وزیر زن در تاریخ ایران، با کسب 175 رأی موافق، 82 رای مخالف و 29 رای ممتنع به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی راه یافت. البته احمدی نژاد «فاطمه آلیا» را به عنوان جایگزینی برای «سوسن کشاورز» معرفی کرده بود که با کناره گیری وی معادلاتش به منظور افزایش زنان در کابینه بهم ریخت در نتیجه احمدی نژاد، سلطانخواه را به عنوان معاونت علمی و فناوری برگزید تا شمار زنان کابینه را به 2برساند. او در ادامه راه همچنین «فاطمه بداغی» را به عنوان معاون حقوقی اش انتخاب کرد. رئیس جمهوری وقت همچنین معاونت سازمان حفاظت محیط زیست را به «فاطمه واعظ جودی» سپرد.
با وجود این انتصاب ها بسیاری معتقدند در مجموع طی دولت های نهم و دهم پیشرفتی در امور زنان حاصل نشد بلکه رئیس دولت کوشید با تلاش برای وضع قوانینی همچون دورکاری آنان را از مسئولیت های مختلف سیاسی و اجتماعی دور کند.

** دندانپزشکی که دلواپس شد!
«زهره طبیب‌زاده نوری » (متولد1339 در تهران) در 45 سالگی به عنوان رئیس مرکز امور زنان و خانواده منصوب شد و از 2 اسفند 1384 تا 22 آبان 1388 مشغول به کار بود.
طیب زاده نوری از اعضای «جبهه پایداری»، پس از آن به مجلس نهم راه یافت و عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی از حوزه انتخابیه تهران، ری، شمیرانات و اسلامشهر بود.
همانطور که اشاره شد احمدی نژاد در دو دوره چهار ساله خود دو سیاست و رویکرد اعلانی و اعمالی نسبت به ورود زنان به عرصه سیاست داشت که دوره فعالیت طیب زاده نوری مصادف با تلاش برای بر دور کردن زنان از سیاست بود و پس از آن بود که احمدی نژاد کوشید زمینه حضور زنان را در کابینه فراهم آورد.

** معاونت در دوره گرایش به انتصاب بانوان
«مریم مجتهدزاده لاریجانی» (متولد 1336 در ساری) معاون امور زنان و خانواده ریاست‌جمهوری در دولت دهم از 23 آبان 1388 تا 16 مهر 1392 بود.
مجتهدزاده دارای مدرک کارشناسی ارشد آموزش پرستاری بهداشت از دانشگاه تربیت مدرس در سال 1368 می‌باشد. وی همچنین تدریس و مدیریت در گروه بهداشت دانشکده پرستاری و مامایی شهید بهشتی تهران و مسئولیت انجمن اسلامی دانشجویان و کارکنان دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی را در کارنامه دارد.
مجتهدزاده که در 52 سالگی به معاونت امور زنان برگزیده شد، ریاست این معاونت را در دوره ای به عهده گرفت که احمدی نژاد تمایل وافری نسبت به استفاده از زنان در مناصب اجرایی نشان می داد.
در اردیبهشت 1391 در همایش ملی بانوی وفا که با هدف معرفی و تقدیر از زنان خبرساز و تاثیرگذار ایران در سال 1390 برگزار شد، مجتهدزاده به عنوان یکی از ده نامزد دریافت عنوان خبرسازترین زن ایرانی معرفی شد.

** دغدغه مطالعات زنان در معاونت امور زنان و خانواده
«شهیندخت مولاوردی» (متولد1344در خوی آذربایجان غربی) در 42 سالگی به عنوان معاون امور زنان و خانواده رئیس جمهوری انتخاب و از 16 مهر 1392 تا 18 مرداد 1396 عهده دار این معاونت بود.
مولاوردی حقوقدان، فعال سیاسی اصلاح طلب، پژوهشگر و فعال امور زنان، دبیرکل جمعیت حمایت از حقوق بشر زنان، مسئول کمیته حقوقی ائتلاف اسلامی زنان، عضو جبهه مشارکت ایران اسلامی و اکنون دستیار ویژه رئیس‌ جمهوری در امور حقوق شهروندی است.
مولاوردی در دولت خاتمی، مدیر ارتباطات بین‌الملل مرکز امور مشارکت زنان ریاست جمهوری و پیش از انتخاب به عنوان معاون امور زنان و خانواده ریاست جمهوری در کابینه «حسن روحانی» دبیرکل جمعیت حمایت از حقوق بشر زنان و مسئول کمیته حقوقی ائتلاف اسلامی زنان بود.
فعالیت برای ممنوعیت ازدواج دختران زیر 15 سال، طرفداری از ورود زنان به ورزشگاه ها، دیدار و گفت وگو با رهبر کاتولیک‌ها در واتیکان، تقاضای توجه و رسیدگی به خرید و فروش کودکان از جمله فعالیت های مولاوردی در دوره تصدی بوده است.

** از دیوار سفارت تا حوزه های سیاست
نیلوفر ابتکار معروف به معصومه ابتکار (متولد 1339 در تهران) معاون امور زنان و خانواده رئیس جمهوری از تاریخ 18 مرداد 1396 تاکنون است. ابتکار در 57 سالگی به معاونت امور زنان و خانواده منصوب شد، فوق لیسانس و دکترای خود را در رشته ایمنی شناسی (ایمونولوژی) از دانشگاه تربیت مدرس کسب کرده است.
اولین مسئولیت اجرایی ابتکار سردبیری کیهان انگلیسی در سال 1359 بود و پس از نمایندگی دولت جمهوری اسلامی ایران در سومین کنفرانس جهانی زن در نایروبی تصمیم به راه اندازی نشریه ای تخصصی برای زنان گرفت؛ نشریه ای با عنوان فصلنامه «فرزانه» به عنوان اولین نشریه مطالعات و تحقیقات مسایل زنان به دو زبان فارسی و انگلیسی راه اندازی شد.
وی به عنوان یکی از اولین زنان حاضر در ادوار دولت، اینک مطالبات زنان را در دولت دوم روحانی دنبال می کند و به نظر می رسد پیگیری تصویب لایحه منع خشونت علیه زنان و اجرایی سازی آن مهمترین دستورکار پیش روی وی باشد.
پژوهش**س.ب**9279