مهم ترین رویدادهای کودکی امام جواد(ع)
شکی نیست که دوران کودکی امام جواد(ع) از مهم ترین دوران های زندگی آن حضرت به شمار می رود، چرا که اولین کودکی بود که در چنین سنی به امامت رسید و معادلات فکری سیاسی را به هم ریخت و برگ جدیدی در تاریخ زندگی ائمه(ع) رقم زد.
گروه فرهنگی مشرق - حجت الاسلام والمسلمین امیرعلی حسنلو(مدیرگروه تاریخ وسیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات): مسأله جانشینی امام رضا(ع)، اصحاب و شیعیان حضرت را متأثر کرده بود. این اندوه زمانی به زیاد شد که فرقه واقفیه - بنا به دلایل مادی و تصرف سهم امام و عدم بازگرداندن آن به حضرت رضا(ع) قائل به غیبت امام کاظم(ع) شده بودند، در تبلیغات خویش نداشتن فرزند پسر از سوی امام رضا(ع) را دلیل بر ادعای موهم خود می دانستند… تا جایی که یکی از همین افراد در نامهای خطاب به حضرت نوشت: تو چگونه امام هستی در حالی که فرزندی نداری؟!
حضرت(ع) در پاسخ فرمودند: تو از کجا می دانی که فرزندی ندارم، به خدا سوگند روزها و شبها سپری نمی شود مگر اینکه خداوند فرزند پسری به من عنایت فرماید تا حق و باطل را از هم جدا سازد.
همچنین یکی از یاران به حضرت(ع) می¬گوید: امام پس از تو کیست؟ آن حضرت فرمودند: فرزندم.
سپس گفت: آیا کسی که فرزند ندارد، چگونه جرأت آن را دارد که بگوید فرزندم؟
راوی گوید: چند روز سپری نشده بود که امام جواد(ع) به دنیا آمد.
همچنین «ابن قیام واسطی» که از فرقه واقفیه بود و امامت حضرت رضا(ع) را قبول نداشت، نزد آن حضرت آمد و به قصد عیبجویی حضرت(ع) گفت: آیا می شود که دو امام در یک مقطع زمانی با هم باشند؟
حضرت(ع) فرمود: نه، مگر آنکه یکی از آن دو صامت(خاموش) باشد.
ابن قیام گفت: پس چطور برای تو صامت نیست؟
امام(ع) فرمود: چرا، به خدا سوگند! خداوند برای من(فرزندی) قرار می دهد که حق و حق خواهان را استوار می بخشد و باطل و باطل خواهان را نیست و نابود می کند».
*تولد امام جواد(ع)
تولد مبارک امام جواد(ع) نه تنها پایان بخش دلهره های شیعیان و افشای نیت فرصت طلبان و سودجویانی چون فرقه واقفیه بود، بلکه آغاز فصل نوینی از تاریخ تشیع است.
در تاریخ ولادت امام جواد(ع) اقوال مختلفی وارد شده از جمله:
شیخ طوسی از احمد بن محمد عیاشی در «انوار البهیه» ۱۰ رجب سال ۱۹۵ هجری را روز ولادت حضرت(ع) دانسته است.
در میان اقوال سه گانه، فرازی از دعای ناحیه مقدسه که در ماه رجب خوانده می شود، قول سوم را تأیید می کند.
آنجا که حضرت(ع) می فرمایند: «اللهم انی اسألک بالمولودین فی رجب محمد بن علی الثانی و ابن علی بن محمد المنتجب»
مشهور بین شیعه هم همین قول سوم است؛ یعنی ولادت آن حضرت(ع) روز دهم ماه رجب سال ۱۹۵ هجری قمری است.
*کودکی امام جواد(ع)
آگاهی های تاریخی درباره زندگی امام جواد(ع) چندان گسترده نیست؛ زیرا افزون بر آنکه محدودیت های سیاسی همواره مانع از انتشار اخبار به امامان معصوم(ع) می شد، تقیه و شیوه های پنهانی مبارزه که برای «حفظ امام و شیعیان از فشار حاکمیت» بود، عامل مؤثری در عدم نقل اخبار در منابع تاریخی است. ولی شکی نیست که دوران کودکی امام جواد(ع) از مهمترین دوران زندگی آن حضرت به شمار می رود، چرا که اولین کودکی بود که در چنین سنی به امامت رسید و معادلات فکری سیاسی را به هم ریخت و برگ جدیدی در تاریخ زندگی ائمه(ع) رقم زد.
از مهمترین رویدادهایی که در دوران کودکی آن حضرت(ع) به وقوع پیوست، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. در خانواده امام رضا(ع) در محافل شیعه، از حضرت جواد(ع) به عنوان مولودی پر خیر و برکت یاد می شد، چنان که از امام رضا(ع) منقول است که فرمودند: «این مولودی است که برای شیعیان ما، با برکتتر از او زاده نشده است»
۲. خلع سلاح واقفیه توسط امام جواد(ع): واقفیه کسانی بودند که در امامت امام موسی کاظم(ع) توقف کرده بودند.
۳. آزمایش حضرت توسط جمعی از شیعیان و پاسخ امام جواد(ع) به پرسش های آنان در پرتو علم امامت.
از جمله امتیازهای امام جواد(ع) اظهار علم اهل بیت(ع) است که نظیرش وجود ندارد.
در تاریخ آمده که چون حضرت رضا(ع) از دنیا رفت، عده ای از بزرگان و علما به مدینه آمدند و ۳۰ هزار مسأله در چند روز از حضرت(ع) سؤال کردند و حضرت(ع) بدون تأمل و فکر جواب دادند در حالی که ده سال بیشتر نداشتند.
۴. مناظره علمی با گروهی از معتزله و نیز با دانشمندان نامدار زمان مأمون از جمله یحیی بن اکثم و سرگردانی یحیی از طرح فروعات زیادی در مورد مسألهاش توسط امام(ع)
۵. تزویج توطئهآمیز ام الفضل به امام(ع) توسط مأمون؛ این ازدواج که مأمون بر آن اصرار داشت، کاملاً جنبه سیاسی داشت و اهداف شومی را دنبال می کرد.
۶. ایجاد شبکه ارتباطی وکالت توسط حضرت، امام جواد(ع) با تمام محدودیت های موجود، از طریق نصب وکلا و نمایندگان، ارتباط خود را با شیعیان حفظ می کرد و با این عمل از تجزیه نیروهای شیعه جلوگیری می کرد.
حتی امام(ع) به هواداران خود اجازه می داد که به درون دستگاه حکومت نفوذ کرده و مناصب حساس را در دست گیرند.
*جوانی امام جواد(ع)
چنان که گفته شد مهمترین عملکرد و فعالیت علمی، فرهنگی و سیاسی اجتماعی امام جواد(ع) که تاریخ را به حیرت واداشته است، همان دوران کودکی آن حضرت(ع) بوده است، ولی دوران جوانی امام(ع) نیز خالی از اتفاق و رویداد نبوده است، از وقایع این دوران از زندگی حضرت(ع) به چند مورد اشاره می کنیم:
۱. تربیت شاگردان و انتشار علوم و دانش های خود توسط آنان:
گرچه دوره امام جواد(ع) به دلیل فشارهای سیاسی و کنترل شدید فعالیت آن حضرت(ع) از طرف دربار خلافت، شعاع فعالیت ایشان بسیار محدود بود، با این حال تربیت شاگرد در دستور کار حضرت(ع) هر چند به تعداد کم قرار داشت. بنابراین اگر می خوانیم که تعداد راویان و اصحاب حضرت جواد(ع) قریب ۱۱۰ نفر بوده اند و جمعاً ۲۵۰ حدیثاز آن حضرت نقل شده، نباید تعجب کنیم، زیرا از یک سو، آن حضرت(ع) شدیداً تحت مراقبت و کنترل سیاسی بود و از طرف دیگر، زود به شهادت رسید و به اتفاق دانشمندان بیش از ۲۵ سال عمر نکرد.
۲. سفر حج: امام(ع) پس از شهادت پدر بزرگوارش به سفر حج رفت و از آنجا به مدینه بازگشت و تا پایان خلافت مأمون در آن شهر ساکن بود.
*یاران و اصحاب امام جواد(ع)
در هر دورهای که امامان شیعه پرچم هدایت جامعه را بر عهده می گرفتند و امامت جامعه را عهدهدار می شدند، به تربیت شاگردان می پرداختند. شاگردانی که هرکدام وزنه علمی بزرگی به شمار می رفتند و در میدان رقابت سرآمد دانشمندان عصر خود بودند. حضرت امام جواد(ع) امام نهم ما شیعیان نیز به تربیت شاگردانی پرداختند که مایه استمرار و پایداری تشیع بودند.
آن ها در رشد و شکوفایی تمدن اسلام سهم بسزایی داشتند، بنابراین شایسته است که برای احیای نام و یاد و آثار و مرام تربیت یافتگان مکتب ائمه و معرفی آنان به نسل حاضر و آینده تلاش کرد. در اینجا به برخی از این بزرگواران اشاره می شود:
۱. عبدالعظیم حسنی: عبدالعظیم فرزند عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابیطالب(ع) است که به سبب انتسابش به امام حسن(ع) ملقب به عبدالعظیم حسنی است. وی از اصحاب امام جواد(ع) و امام هادی(ع) بود.
مشهور است که وی در زمان امام هادی(ع) وفات یافت. وی فردی جلیل القدر و عابدی وارسته بوده که روایات و احادیثزیادی از امام جواد(ع) و امام هادی(ع) نقل کرده است، وی کتاب «خطب امیرالمؤمنین(ع)» و کتاب «الیوم و اللیله» را تألیف کرده است.
عبدالعظیم حسنی خدمت امام هادی(ع) رسید؛ اعتقادات خود را بر ایشان عرضه کرد و امام آن ها را مورد تایید قرار دادند. محمد بن خالد برقی روایت می کند که عبدالعظیم حسنی از ترس سلطان وقت که علویین را اذیت و آزار می کرد و آنان را به قتل می رساند، گریخت و به شهر ری آمد و در خانه یکی از شیعیان سکونت گزید، شیعیان خبر حضور ایشان را شنیدند. و به نزدش آمده و به حدیثاو گوش فرا می دادند و سؤالات شرعی خود را می پرسیدند.
ابوحماد رازی می گوید: خدمت امام هادی(ع) در سامرّا رسیدم و سؤالاتی از احکام شرعی کردم؛ پاسخ گرفتم هنگامی که خواستم با حضرت وداع کنم ایشان گفتند: ای حماد! اگر در شهر و ناحیه خودت دچار مشکلی درباره احکام دین شدی، درباره آن از عبدالعظیم حسنی بپرس و سلام مرا به او برسان.
وی در سال ۲۴۵ هجری قمری وفات یافت. هم اکنون قبر وی در شهر ری نزدیک تهران واقع شده و زیارتگاه عاشقان اهل بیت(ع) است، در برخی از روایات ثواب زیارت ایشان را معادل ثواب زیارت امام حسین(ع) ذکر کرده اند.
۲. احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی: وی از جمله یاران و اصحاب امام رضا(ع) و امام جواد(ع) بود و نیز نزد آن دو بزرگوار جایگاه رفیعی داشت، وی احادیثزیادی از این دو امام بزرگوار روایت کرده و مورد وثوق و اطمینان محدثان شیعی است.
بزنطی به عنوان فردی جلیل القدر، فقیهی فاضل و یکی از اصحاب اجماع معرفی شده است.
شیخ طوسی در «الفهرست» آورده است: وی از ثقات اهل کوفه است که حضرت رضا(ع) را ملاقات کرده و نزد ایشان از مقام عظیمی برخوردار بود. وفات وی در سال ۲۱۲ هجری قمری است، وی کتب متعددی تألیف کرده که از جمله آن ها می توان به کتاب «الجامع» اشاره کرد.
۲. فضل بن شاذان: فضل بن شاذان نیشابوری از اصحاب امام جواد(ع) و هادی(ع) و عسکری(ع) بود. وی نیز فردی مورد اعتماد و جلیل القدر و فقیه و متکلم بود. فضل بن شاذان از جمله کسانی است که امام حسن عسکری(ع) برای وی طلب رحمت فرمودند. برخی نوشته اند او ۱۸۰ کتاب در فقه و حدیثو رد بر فرقه های ضاله و… نگاشته است که متأسفانه اکثر آن ها از بین رفته است.
شیخ طوسی نام برخی از آثارش را در «الفهرست» ذکر کرده است. اکثر تراجم نویسان از او به نیکی یاد کرده اند. وفات فضل را در سال ۲۶۰ هجری قمری نوشته اند.
۴. حبیب بن اوس طائی: حبیب بن اوس طائی معروف به ابوتمام، از اصحاب خاص امام جواد(ع) بود. او شاعری بزرگ و استاد لغتشناس و تاریخ و ایام عرب بود. وی دارای قصیده معروفی است که درباره ائمه دوازده گانه است، شیخ عباس قمی می نویسد: علما گفته اند که از قبیله «طی» سه کس بیرون آمدند که هر کدام در باب خود منفرد بودند، حاتم طائی در جود، داود طائی در زهد و ابوتمام طائی در شعر. قبر ابوتمام در موصل معروف است.
۵. محمد بن ابی عمیر: وی از قبیله «ازدواج» از بزرگترین قبایل عرب بود. علما و دانشمندان حکم به وثاقت و بزرگواری او کرده اند و او را عابدترین و با ورعترین مردم زمان خویش می دانند و در فقه و دانش او را از افراد برجسته زمان خویش می شمارند که دارای کتب بسیاری است. از نظر علم حدیثوی فردی معتبر است.
وفات وی در سال ۲۱۷ هجری قمری ذکر شده است. شیخ طوسی کتب زیادی برای او شمرده است از جمله این کتاب ها می توان به کتاب «النوادر»، کتاب «الاستطاعه» و کتاب «الرد علی اهل القدر و الجبر» اشاره کرد.
۶. محمد بن سنان: وی از یاران برجسته امام جواد(ع) بود. روایاتی وجود دارد که بر بزرگی شأن و شدت اعتقاد و علم و ورع او دلالت می کند. امام جواد(ع) درباره او و صفوان بن یحیی فرمود: خداوند از آن دو راضی و خشنود شود، زیرا آن ها با من و پدرم هرگز مخالفت نکردند.
۷. علی بن مهزیار: علی بن مهزیار اهوازی از اصحاب امام رضا(ع) و امام جواد(ع) و امام هادی(ع) بود. وی از منزلتی رفیع در نزد ائمه(ع) برخوردار بوده است. از جانب امامان معصوم وکیل بود. او با امام جواد(ع) مراسله و مکاتبه داشت. امام جواد(ع) در جایی برای او می نویسد: «نوشتهات به دستم رسید. از کلامت خوشحال شدم، خداوند تو را مسرور گرداند…» در معجم رجال الحدیثآمده است: وی از خواص یاران امام جواد(ع) بود و از جانب ایشان وکالت داشت و همچنین نزد آن امام بزرگوار دارای قدر و منزلت بود. در حدیث، جزء موثقین بوده و طعن و ایرادی بر او وارد نشده است. وی کتب زیادی تألیف کرده است.
از دیگر یاران آن حضرت می توان به آدم بن اسحاق قمی، ابراهیم بن مهزیار، احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، زکریا بن آدم، صفوان بن یحیی و محمد بن اسماعیل بن بزیع اشاره کرد.
*مناظره امام جواد(ع) با یحیی بن اکثم
امام جواد(ع) از دو جهت به مناظرات علمی کشانده می شد.
نخست از طرف شیعیان که با توجه به سنّ کم آن حضرت می خواستند علم الهی امام(ع) را دریابند؛ بنابراین طبیعی بود که مجالس متعدّدی بدین منظور ترتیب داده می شد.
پس از شهادت امام رضا(ع) بیشتر شیعیان به امامت امام جواد(ع) گردن نهادند، امّا در میان آنان کسانی بودند که مسأله کمی سنّ را با خود امام جواد(ع) مطرح کردند. و آن حضرت در جواب، اشاره به جانشینی سلیمان از داود(ع) کرد و فرمود: حضرت سلیمان، هنگامی که هنوز کودکی بیش نبود و گوسفندان را به چرا می برد، حضرت داود، او را جانشین خود کرد، در حالی که عبّاد و علمای بنی اسرائیل، این عمل او را انکار می کردند.
به طور خلاصه، شیعیان در موارد متعددی خواستند با طرح سؤالاتی از امام جواد(ع) نسبت به امامت وی اطمینان حاصل کنند، وقتی که امام(ع) با علم سرشار الهی پاسخ های قانع کننده و زیبایی به آنان داد، آنان احساس شادمانی کردند.
دوم از طرف حکومت، یعنی مأمون و معتصم دو خلیفه معاصر آن حضرت. از آنجا که شیعیان، مدّعی علم الهی برای امامان خود بودند، خلفاء می کوشیدند با تشکیل مجالس مناظره، آنان را رو در روی برخی از دانشمندان به نام زمان قرار دهند تا شاید در پاسخ برخی از پرسش ها درمانده شوند و شیعیان، از این رهگذر در اعتقاد خود(وجود علم الهی) نزد ائمه اهل بیت(ع) دچار مشکل شوند و از پیروی آن ها خودداری کنند.
افزون بر این ها، علاقه شخصی مأمون در بر پایی این مناظرات بی تأثیر نبوده است. او شهرت به علم دوستی داشت و فیلسوف خلفای عباسی شناخته می شد.
مهم ترین سندی که درباره این مناظرات در دست است، روایتی است که شیخ مفید از ریان بن شبیب نقل کرده و خلاصه آن چنین است.
هنگامی که مأمون بر آن شد تا أم الفضل(دخترش) را به تزویج امام جواد(ع) در آورد، عبّاسیان بر آشفته و سخت به وحشت افتادند؛ زیرا بر این گمان بودند که این اقدام خلیفه، همان پیامدهایی به دنبال خواهد داشت که اقدامش درباره پدرش امام رضا(ع) پیش آورد.
بنابراین، پیش مأمون آمدند و او را بدین جهت که ممکن است خلافت از دست بنی عباس بیرون شود، از این اقدام بر حذر داشتند.
آن ها هم چنین با اشاره به منازعات گذشته میان عباسیان و علویان گفتند: همان ماجرای علی بن موسی الرضا(ع) کافی است. مأمون در پاسخ گفت: درباره آنچه میان شما و آل ابو طالب پیش آمده، خود شما مقصّر بوده اید؛ زیرا اگر انصاف داشتید، آنان بر شما اولویت داشتند؛ امّا آن چه را که خلفای پیش از من درباره آنان انجام داده اند، جز قطع رحم چیزی دیگری نبوده است! من درباره جانشینی علی بن موسی الرضا هنوز هم پشیمان نیستم! ابو جعفر(امام جواد(ع)) را با این که سنّ او اندک است، بدان جهت برگزیده ام که برتری او را بر همه اهل فضل و علم، محرز می دانم و امیدوارم آنچه را که هم اکنون فهمیده ام، در آینده بر همگان روشن شود تا بدانند نظر من درباره وی درست بوده است.
آنان در جواب گفتند: محمد بن علی(ع) کودکی بیش نیست، نه معرفتی به دین دارد و نه فقهی می داند، خلیفه اجازه بدهند تا تفقّهی در دین پیدا کند و پس از آن، هر چه مصلحت دانست درباره او انجام دهد.
مأمون گفت: وای بر شما! من این جوان را بیش از شما می شناسم. او از خاندانی است که علمشان لدنّی و از الهام خدا سرچشمه می گیرد و پدرانش همواره در علم و ادب از کسب علم و آموزش های معمول بی نیاز بوده اند و به منظور روشن شدن مسأله، هر وقت خواستید می توانید او را بیازمایید.
آنان موافقت خود را اعلام کرده، تصمیم گرفتند، یحیی بن اکثم را که از قضات به نام و فقیهی مشهور بود، برای مناظره با امام برگزینند و پس از جلب موافقت یحیی، از او خواستند تا سؤال دشوار و پیچیده ای را برای مناظره آماده کند و به او قول دادند در صورتی که امام جواد(ع) را در جریان مناظره به عجز وا دارد، اموال و اشیاء نفیسی به وی خواهند داد.
سپس روزی را برای این کار، تعیین کردند و در آن روز همه عباسیان و نیز امام جواد(ع) و یحیی بن اکثم و حتّی شخص مأمون در مجلس حضور داشتند.
ابتدا یحیی بن اکثم اجازه خواست تا پرسش های خود را در مقابل امام مطرح کند. پس از کسب اجازه از مأمون، از حضرت جواد(ع) نیز اجازه خواست و پس از آنکه امام(ع) آمادگی خود را اعلام کرد، یحیی از ایشان پرسید:
مُحرِمی که حیوانی را کشته، وظیفه اش چیست؟
امام(ع) در جواب از وی پرسید: آیا فرد محرم صید را در حرم کشته یا در بیرون از آن؟ آیا محرم جاهل به حکم بوده یا عالم به حکم؟ آیا عمداً آن را کشته یا به خطاء؟ آیا محرم آزاد بوده یا برده؟ آیا بالغ بوده یا نابالغ؟ هنگام رفتن به مکه آن را کشته یا در موقع بازگشت؟ صید از پرندگان بوده یا غیر آن؟ صید کوچک بوده یا بزرگ؟ محرم اصرار بر عمل خود دارد یا از کرده خود پشیمان است؟ در شب صید را کشته یا در روز؟ محرم در حال عمره بوده یا حجّ؟
با این فروضی که امام جواد(ع) برای مسأله مطرح کرده یحیی حیرت زده و درمانده شد تا جایی که همه حضار از رنگ باختن چهره اش شکست او را به وضوح دریافتند، آنگاه مأمون با ابراز رضایت از وضعی که پیش آمده بود، رو به آل عباس کرد و گفت: آیا شناخت درست را از امام جواد(ع) فهمیدید؟ سپس دخترش ام فضل را به عقد آن حضرت در آورد و مهریه را همان مهریه حضرت زهرا(ع) قرار داد.
پس از آنکه حاضران، مجلس را ترک کردند، مأمون از امام خواست تا خود پاسخ فروضی را که در جواب یحیی ین اکثم مطرح کرده بود. بدهد.
امام جواد(ع) فرمود: بلی! اگر شخص محرم در حلّ(خارج از حرم) شکار کند و شکار از پرندگان بزرگ باشد، کفّاره اش یک گوسفند است و اگر در حرم بکشد، کفاره اش دو برابر است و اگر جوجه پرنده ای را در بیرون حرم بکشد، کفاره اش یک برّه است که تازه از شیر گرفته شده باشد و اگر آن را در حرم بکشد، هم برّه و هم قیمت آن جوجه را باید بدهد؛ و اگر شکار از حیوانات وحشی باشد، چنان چه گورخر باشد، کفّاره اش یک گاو است و اگر شتر مرغ باشد، کفاره اش یک شتر است و اگر آهو باشد، کفّاره آن یک گوسفند است و اگر هر یک از این ها را در حرم بکشد، کفّاره اش دو برابر می شود.
و اگر شخص محرم، کاری بکند که قربانی بر او واجب شود، اگر در احرام حجّ باشد، باید قربانی را در «منی» ذبح کند و اگر در احرام عمره باشد، باید آن را در «مکه» قربانی کند. کفاره شکار، برای عالم و جاهل به حکم، یکسان است، منتهی در صورت عمد،(علاوه بر وجوب کفاره) گناه نیز کرده است، ولی در صورت خطاء گناه از او برداشته شده است. کفاره شخص آزاد بر عهده خود اوست و کفاره برده به عهده صاحب اوست و بر صغیر کفاره نیست، ولی بر کبیر واجب است و عذاب آخرت از کسی که از کرده اش، پشیمان است برداشته می شود، ولی آنکه پشیمان نیست کیفر خواهد شد.
*یحیی بن اکثم مات می شود!
مأمون گفت: احسنت ای ابا جعفر! خدا به تو نیکی کند! خوب است شما نیز از یحیی بن اکثم سؤالی بکنید، همان طور که او از شما پرسید. در این هنگام ابوجعفر(ع) به یحیی فرمود: بپرسم؟ یحیی گفت: اختیار با شماست، فدایت شوم، اگر توانستم پاسخ می گویم و گرنه از شما بهره مند می شوم.
امام جواد(ع) فرمود: به من بگو در مورد مردی که در بامداد به زنی نگاه می کند و آن نگاه حرام است، و چون روز بالا می آید، آن زن بر او حلال می شود و چون ظهر می شود، باز بر او حرام می شود، و چون وقت عصر می رسد بر او حلال می شود و چون آفتاب غروب می کند بر او حرام می شود و چون وقت عشاء می شود، بر او حلال می شود و چون به نیمه شب می رسد بر او حرام می شود و به هنگام طلوع فجر بر وی حلال می شود؟ این چگونه زنی است و با چه چیز حلال و حرام می شود؟
یحیی گفت: به خدا قسم من به پاسخ این پرسش راه نمی برم و سبب حرام و حلال شدن آن زن را نمی دانم، اگر صلاح می دانید از جواب آن، ما را مطلع سازید.
امام جواد(ع) فرمود: این زن، کنیز مردی بوده است. در بامدادان، مرد بیگانه ای به او نگاه می کند و آن نگاه حرام بود، چون روز بالا می آید، کنیز را از صاحبش می خرد و بر او حلال می شود و چون ظهر می شود او را آزاد می کند و بر او حرام می شود، چون عصر فرا می رسد او را به حباله نکاح خود در می آورد و بر او حلال می شود، به هنگام مغرب، او را ظهار(۴۳) می کند و بر او حرام می شود، موقع عشاء کفّاره ظهار می دهد و مجدّدا بر او حلال می شود و چون نیمی از شب می گذرد، او را طلاق می دهد و بر او حرام می شود و هنگام طلوع فجر، رجوع می کند و زن بر او حلال می شود. البته اینگونه پرسش و پاسخ امام یه مقتضای طرف مقابلش یعنی یحیی بن اکثم بودکه فقیهی مشهور بود والا اگر فرد دیگر در علمی دیگر بود پرسش و پاسخ ها هم بر آن اساس می¬بود.
*فرزندان امام جواد(ع)
منابع تاریخی تعداد فرزندان امام جواد(ع) را متفاوت گزارش کرده اند. شیخ مفید در کتاب «الإرشاد» گزارش کرده که حضرت جواد(ع) چهار فرزند پسر و دختر داشت. محدثقمی در منتهی الآمال به نقل از کتاب «تاریخ قم» نام چند دختر دیگر از امام جواد(ع) را ذکر می کند. از بین فرزندان امام جواد(ع) برخی به خاطر نقش اجتماعی بیشتر به صورت برجسته در تاریخ یاد شدهاند و برخی هم تنها نامشان ذکر شده و شرح حالی از آن ها به میان نیامده است.
قبل از پرداختن به اسامی فرزندان حضرت ذکر دو نکته لازم است و آن اینکه مادر همه فرزندان امام جواد(ع) بانویی است به نام «سمانه مغربیه» که زنی با کمال بود ولی از امالفضل همسر دیگر امام فرزندی به دنیا نیامد.
نکته دیگر آنکه همه این فرزندان بزرگوار منشأ خدمات ارزندهای برای جهان اسلام بودند و هرکدام در دوران خود از بهترین مردان و زنان به شمار می رفتند و از شایستگان زمان بودند و عموماً در اطراف شهر قم مدفونند، سادات و مردان مجاهد و بزرگواری از نسل پاک ایشان به دنیا آمدند، برنامه های عمرانی قم و موقوفات و قبه و بارگاه حضرت معصومه(ع) به دست ایشان انجام شده و آن ها که در قم می زیستند منشأ خدمات شایستهای برای مردم قم بودند.
۱. امام علی النقی الهادی(ع): ایشان پیشوا و رهبر و هادی امت اسلام بعد از پدر بزرگوارشان بودند، آن شخصیت والا نیز مانند پدر بزرگوار و پدران گرامیش تمام عمر ۲۸ ساله را تحت نظر شدید خلفای عباسی بود. لذا شیعه از محضر پر فیض ایشان بصورت کامل و آزاد نتوانسته استفاده کند.
۲. موسی مبرقع: دومین فرزند برجسته و بزرگوار امام جواد(ع)، ابواحمد موسی مبرقع نام دارد از آنجا که موسی دارای شمایل بسیار زیبا و صورت جمیل بود که هر کس را به یک نظر می فریفت در کوچه ها برقع(نقاب) به صورت می انداخت تا زنان و مردان از دیدن او ناراحت نشوند، از این جهت او را موسی مبرقع گویند. تولد موسی مبرقع را در سال ۲۱۴ هجری قمری نوشتهاند و در هنگام مرگ پدرش حدود ۵ یا ۶ سال بیشتر نداشت، چنانکه برادر بزرگوارش حضرت علی النقی(ع) ۷ یا ۸ سال بیشتر نداشت، موسی ۳۰ ساله بود که از مدینه هجرت کرد و راهی قم شد و در هنگامی که در شهر مدینه بود، سرپرستی اولاد امام جواد(ع) را می کرد و موقوفات و صدقات پدرش را به اهلش می رسانید.
در سال ۲۴۴ بود که متوکل عباسی که از موقعیت موسی مبرقع وحشت داشت، او را از مدینه به بغداد احضار کرد و ایشان را در شهر سامرا منزل داد تا او را مثل برادر بزرگوارش امام علی النقی(ع) زیر نظر داشته باشد و ایشان تا سال ۲۴۷ که متوکل مُرد در سامرا بود، پس از مرگ متوکل موسی به ایران آمد و سال ۲۵۶ بود که به قم وارد شد. موسی در قم مزارعی ایجاد کرد و خود به کار کشاورزی پرداخت و در همان جا ساکن شد. در شهر قم ساداتی که منتسب به موسی مبرقع هستند خود را به سادات برقعی معرفی کرده و به این عنوان مشهورند. موسی مبرقع پنج پسر داشت به نام های: ابوالقاسم حسین و علی و احمد و محمد و جعفر، «اولاد و ذریه موسی مبرقع غالباً در ری و قم بودند و از آنجا به قزوین، همدان، خراسان، کشمیر، هندوستان و سایر بلاد منتشر شدند و الان در بلاد شیعه از اعظم طوائف سادات و اشرافند».
موسی مبرقع در شب چهارشنبه هشت روز مانده به آخر ربیع الاول سال ۲۹۶ هجری قمری در شهر قم وفات کرد و او را در منزل خودش به خاک سپردند و اکنون آرامگاه او به «چهل اختران» مشهور است.
۳. حکیمه خاتون: این زن با تقوا که از شایستهترین زنان عصر خود به شمار می رفت و در فضل و هنر ممتاز بود؛ وی از برجستهترین دختران امام جواد(ع) است، حکیمه در طول حیات پربرکتش چهار امام را درک کرد و از محضر آنان بهره برد، پدر گرامیش امام جواد(ع)، برادرش حضرت هادی(ع)، برادرزاده اش امام عسکری(ع) و امام زمان(عج) را که خود افتخار قابلگی امام دوازدهم را هم داشت.
از افتخارات دیگر حکیمه خاتون، تعلیم و تربیت نرجس خاتون مادر امام زمان(عج) بود، حکیمه در نزد ائمه(ع) محترم و مورد وثوق و اطمینان بود تا جایی که به مقام سفارت امام نائل آمد، نامه های مردم را به امام زمان(عج) می رسانید و توقیعات امام را به مردم بر می گردانید.
گویند: نواب امام زمان(عج) به وسیله این بانو با امام رابطه برقرار می کردند در کمال الدین از احمد بن ابراهیم نقل شده که گفت: من بر حکیمه خاتون دختر امام جواد(ع) در سال ۲۶۲ وارد شدم و هر چه می خواستم از پشت پرده از آن حضرت می پرسیدم او به ما جواب می داد و او واسطه حجة بن الحسن العسکری(عج) بود که تمام امور مربوط به شیعه را انجام می داد.
از حکیمه خاتون اخبار و احادیثبسیاری نقل شده و آیات بسیاری را تفسیر کرده است که دلیل بر قدرت علمی و روح ایمان و ولایت اوست، او با یکی از علویین به نام ابو علی الحسن المحدثاز نوادگان امام سجاد(ع) ازدواج کرد و نتیجه این ازدواج یک پسر و یک دختر بود.
حکیمه خاتون سرانجام در سال ۲۷۴ هجری قمری وفات یافت. مرقد شریفش در جوار ضریح امام هادی و امام عسکری(ع) قرار دارد که زیارت آن جناب مستحب مؤکد است. علامه مجلسی در باره حکیمه خاتون چنین می¬گوید: تعجب است که با این همه عظمت و منزلت چرا زیارتی برای او نقل نکرده اند.
دیگر فرزندان امام جواد(ع) که هر کدام در موقعیت و زمان روزگار خود از برترین و بهترین مردم دوران خود بودند در تاریخ شرح حالی از آن ها وارد نشده، تنها اسامی آن ها در صفحات تاریخ به چشم می خورد:
۴. ابواحمد حسین
۵. ابوموسی عمران
۶. فاطمه
۷. خدیجه
۸. ام کلثوم
در تاریخ قم نام زینب، ام محمد و میمونه هم به چشم می خورد که از دختران امام جواد(ع) به شمار رفتهاند.
مرحوم شیخ مفید هم از دختران امام جواد(ع) دختری به نام «اماحه» نام می برد.
*متن حرز امام جواد(ع)
متن حرز امام جواد(ع) عبارت است از: «یا نور یا برهان یا مبین یا منیر یا ربّ اکفنی الشرور و آفات الدّهور و أسألک النجّاة یوم ینفخ فی الصّور».(۵۳)؛ ای نور، ای دلیل، ای آشکار، ای نور دهنده، پروردگارا! بدترین بدی ها و بلاهای روزگاران را از من کفایت کن و از تو نجات در روزی را که در صور دمیده می شود، خواستارم.
این حرز را سید بن طاووس در کتاب مهج الدعوات آورده که کتاب معتبری است و نیز علامه مجلسی در بحارالانوار هم نقل کرده است.
البته مرحوم سید بن طاووس و نیز علامه مجلسی به نقل از مهج الدعوات، سند این حرز را نقل نکرده اند. اما با توجه به اینکه کتاب «مهج الدعوات» کتاب معتبر و با ارزشی است و علامه مجلسی با توجه به اعتبار این کتاب، حرز را از مرحوم سید بن طاووس نقل کرده است و نیز در این گونه دعاها و حرزها، معمولاً انگیزه ای برای جعل و مخدوش کردنشان از سوی جاعلان حدیث، وجود ندارد. بنابراین، می توان گفت که این حرز دارای ارزش و اعتبار است.
حضرت(ع) در پاسخ فرمودند: تو از کجا می دانی که فرزندی ندارم، به خدا سوگند روزها و شبها سپری نمی شود مگر اینکه خداوند فرزند پسری به من عنایت فرماید تا حق و باطل را از هم جدا سازد.
همچنین یکی از یاران به حضرت(ع) می¬گوید: امام پس از تو کیست؟ آن حضرت فرمودند: فرزندم.
سپس گفت: آیا کسی که فرزند ندارد، چگونه جرأت آن را دارد که بگوید فرزندم؟
راوی گوید: چند روز سپری نشده بود که امام جواد(ع) به دنیا آمد.
همچنین «ابن قیام واسطی» که از فرقه واقفیه بود و امامت حضرت رضا(ع) را قبول نداشت، نزد آن حضرت آمد و به قصد عیبجویی حضرت(ع) گفت: آیا می شود که دو امام در یک مقطع زمانی با هم باشند؟
حضرت(ع) فرمود: نه، مگر آنکه یکی از آن دو صامت(خاموش) باشد.
ابن قیام گفت: پس چطور برای تو صامت نیست؟
امام(ع) فرمود: چرا، به خدا سوگند! خداوند برای من(فرزندی) قرار می دهد که حق و حق خواهان را استوار می بخشد و باطل و باطل خواهان را نیست و نابود می کند».
*تولد امام جواد(ع)
تولد مبارک امام جواد(ع) نه تنها پایان بخش دلهره های شیعیان و افشای نیت فرصت طلبان و سودجویانی چون فرقه واقفیه بود، بلکه آغاز فصل نوینی از تاریخ تشیع است.
در تاریخ ولادت امام جواد(ع) اقوال مختلفی وارد شده از جمله:
شیخ طوسی از احمد بن محمد عیاشی در «انوار البهیه» ۱۰ رجب سال ۱۹۵ هجری را روز ولادت حضرت(ع) دانسته است.
در میان اقوال سه گانه، فرازی از دعای ناحیه مقدسه که در ماه رجب خوانده می شود، قول سوم را تأیید می کند.
آنجا که حضرت(ع) می فرمایند: «اللهم انی اسألک بالمولودین فی رجب محمد بن علی الثانی و ابن علی بن محمد المنتجب»
مشهور بین شیعه هم همین قول سوم است؛ یعنی ولادت آن حضرت(ع) روز دهم ماه رجب سال ۱۹۵ هجری قمری است.
*کودکی امام جواد(ع)
آگاهی های تاریخی درباره زندگی امام جواد(ع) چندان گسترده نیست؛ زیرا افزون بر آنکه محدودیت های سیاسی همواره مانع از انتشار اخبار به امامان معصوم(ع) می شد، تقیه و شیوه های پنهانی مبارزه که برای «حفظ امام و شیعیان از فشار حاکمیت» بود، عامل مؤثری در عدم نقل اخبار در منابع تاریخی است. ولی شکی نیست که دوران کودکی امام جواد(ع) از مهمترین دوران زندگی آن حضرت به شمار می رود، چرا که اولین کودکی بود که در چنین سنی به امامت رسید و معادلات فکری سیاسی را به هم ریخت و برگ جدیدی در تاریخ زندگی ائمه(ع) رقم زد.
از مهمترین رویدادهایی که در دوران کودکی آن حضرت(ع) به وقوع پیوست، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. در خانواده امام رضا(ع) در محافل شیعه، از حضرت جواد(ع) به عنوان مولودی پر خیر و برکت یاد می شد، چنان که از امام رضا(ع) منقول است که فرمودند: «این مولودی است که برای شیعیان ما، با برکتتر از او زاده نشده است»
۲. خلع سلاح واقفیه توسط امام جواد(ع): واقفیه کسانی بودند که در امامت امام موسی کاظم(ع) توقف کرده بودند.
۳. آزمایش حضرت توسط جمعی از شیعیان و پاسخ امام جواد(ع) به پرسش های آنان در پرتو علم امامت.
از جمله امتیازهای امام جواد(ع) اظهار علم اهل بیت(ع) است که نظیرش وجود ندارد.
در تاریخ آمده که چون حضرت رضا(ع) از دنیا رفت، عده ای از بزرگان و علما به مدینه آمدند و ۳۰ هزار مسأله در چند روز از حضرت(ع) سؤال کردند و حضرت(ع) بدون تأمل و فکر جواب دادند در حالی که ده سال بیشتر نداشتند.
۴. مناظره علمی با گروهی از معتزله و نیز با دانشمندان نامدار زمان مأمون از جمله یحیی بن اکثم و سرگردانی یحیی از طرح فروعات زیادی در مورد مسألهاش توسط امام(ع)
۵. تزویج توطئهآمیز ام الفضل به امام(ع) توسط مأمون؛ این ازدواج که مأمون بر آن اصرار داشت، کاملاً جنبه سیاسی داشت و اهداف شومی را دنبال می کرد.
۶. ایجاد شبکه ارتباطی وکالت توسط حضرت، امام جواد(ع) با تمام محدودیت های موجود، از طریق نصب وکلا و نمایندگان، ارتباط خود را با شیعیان حفظ می کرد و با این عمل از تجزیه نیروهای شیعه جلوگیری می کرد.
حتی امام(ع) به هواداران خود اجازه می داد که به درون دستگاه حکومت نفوذ کرده و مناصب حساس را در دست گیرند.
*جوانی امام جواد(ع)
چنان که گفته شد مهمترین عملکرد و فعالیت علمی، فرهنگی و سیاسی اجتماعی امام جواد(ع) که تاریخ را به حیرت واداشته است، همان دوران کودکی آن حضرت(ع) بوده است، ولی دوران جوانی امام(ع) نیز خالی از اتفاق و رویداد نبوده است، از وقایع این دوران از زندگی حضرت(ع) به چند مورد اشاره می کنیم:
۱. تربیت شاگردان و انتشار علوم و دانش های خود توسط آنان:
گرچه دوره امام جواد(ع) به دلیل فشارهای سیاسی و کنترل شدید فعالیت آن حضرت(ع) از طرف دربار خلافت، شعاع فعالیت ایشان بسیار محدود بود، با این حال تربیت شاگرد در دستور کار حضرت(ع) هر چند به تعداد کم قرار داشت. بنابراین اگر می خوانیم که تعداد راویان و اصحاب حضرت جواد(ع) قریب ۱۱۰ نفر بوده اند و جمعاً ۲۵۰ حدیثاز آن حضرت نقل شده، نباید تعجب کنیم، زیرا از یک سو، آن حضرت(ع) شدیداً تحت مراقبت و کنترل سیاسی بود و از طرف دیگر، زود به شهادت رسید و به اتفاق دانشمندان بیش از ۲۵ سال عمر نکرد.
۲. سفر حج: امام(ع) پس از شهادت پدر بزرگوارش به سفر حج رفت و از آنجا به مدینه بازگشت و تا پایان خلافت مأمون در آن شهر ساکن بود.
*یاران و اصحاب امام جواد(ع)
در هر دورهای که امامان شیعه پرچم هدایت جامعه را بر عهده می گرفتند و امامت جامعه را عهدهدار می شدند، به تربیت شاگردان می پرداختند. شاگردانی که هرکدام وزنه علمی بزرگی به شمار می رفتند و در میدان رقابت سرآمد دانشمندان عصر خود بودند. حضرت امام جواد(ع) امام نهم ما شیعیان نیز به تربیت شاگردانی پرداختند که مایه استمرار و پایداری تشیع بودند.
آن ها در رشد و شکوفایی تمدن اسلام سهم بسزایی داشتند، بنابراین شایسته است که برای احیای نام و یاد و آثار و مرام تربیت یافتگان مکتب ائمه و معرفی آنان به نسل حاضر و آینده تلاش کرد. در اینجا به برخی از این بزرگواران اشاره می شود:
۱. عبدالعظیم حسنی: عبدالعظیم فرزند عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابیطالب(ع) است که به سبب انتسابش به امام حسن(ع) ملقب به عبدالعظیم حسنی است. وی از اصحاب امام جواد(ع) و امام هادی(ع) بود.
مشهور است که وی در زمان امام هادی(ع) وفات یافت. وی فردی جلیل القدر و عابدی وارسته بوده که روایات و احادیثزیادی از امام جواد(ع) و امام هادی(ع) نقل کرده است، وی کتاب «خطب امیرالمؤمنین(ع)» و کتاب «الیوم و اللیله» را تألیف کرده است.
عبدالعظیم حسنی خدمت امام هادی(ع) رسید؛ اعتقادات خود را بر ایشان عرضه کرد و امام آن ها را مورد تایید قرار دادند. محمد بن خالد برقی روایت می کند که عبدالعظیم حسنی از ترس سلطان وقت که علویین را اذیت و آزار می کرد و آنان را به قتل می رساند، گریخت و به شهر ری آمد و در خانه یکی از شیعیان سکونت گزید، شیعیان خبر حضور ایشان را شنیدند. و به نزدش آمده و به حدیثاو گوش فرا می دادند و سؤالات شرعی خود را می پرسیدند.
ابوحماد رازی می گوید: خدمت امام هادی(ع) در سامرّا رسیدم و سؤالاتی از احکام شرعی کردم؛ پاسخ گرفتم هنگامی که خواستم با حضرت وداع کنم ایشان گفتند: ای حماد! اگر در شهر و ناحیه خودت دچار مشکلی درباره احکام دین شدی، درباره آن از عبدالعظیم حسنی بپرس و سلام مرا به او برسان.
وی در سال ۲۴۵ هجری قمری وفات یافت. هم اکنون قبر وی در شهر ری نزدیک تهران واقع شده و زیارتگاه عاشقان اهل بیت(ع) است، در برخی از روایات ثواب زیارت ایشان را معادل ثواب زیارت امام حسین(ع) ذکر کرده اند.
۲. احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی: وی از جمله یاران و اصحاب امام رضا(ع) و امام جواد(ع) بود و نیز نزد آن دو بزرگوار جایگاه رفیعی داشت، وی احادیثزیادی از این دو امام بزرگوار روایت کرده و مورد وثوق و اطمینان محدثان شیعی است.
بزنطی به عنوان فردی جلیل القدر، فقیهی فاضل و یکی از اصحاب اجماع معرفی شده است.
شیخ طوسی در «الفهرست» آورده است: وی از ثقات اهل کوفه است که حضرت رضا(ع) را ملاقات کرده و نزد ایشان از مقام عظیمی برخوردار بود. وفات وی در سال ۲۱۲ هجری قمری است، وی کتب متعددی تألیف کرده که از جمله آن ها می توان به کتاب «الجامع» اشاره کرد.
۲. فضل بن شاذان: فضل بن شاذان نیشابوری از اصحاب امام جواد(ع) و هادی(ع) و عسکری(ع) بود. وی نیز فردی مورد اعتماد و جلیل القدر و فقیه و متکلم بود. فضل بن شاذان از جمله کسانی است که امام حسن عسکری(ع) برای وی طلب رحمت فرمودند. برخی نوشته اند او ۱۸۰ کتاب در فقه و حدیثو رد بر فرقه های ضاله و… نگاشته است که متأسفانه اکثر آن ها از بین رفته است.
شیخ طوسی نام برخی از آثارش را در «الفهرست» ذکر کرده است. اکثر تراجم نویسان از او به نیکی یاد کرده اند. وفات فضل را در سال ۲۶۰ هجری قمری نوشته اند.
۴. حبیب بن اوس طائی: حبیب بن اوس طائی معروف به ابوتمام، از اصحاب خاص امام جواد(ع) بود. او شاعری بزرگ و استاد لغتشناس و تاریخ و ایام عرب بود. وی دارای قصیده معروفی است که درباره ائمه دوازده گانه است، شیخ عباس قمی می نویسد: علما گفته اند که از قبیله «طی» سه کس بیرون آمدند که هر کدام در باب خود منفرد بودند، حاتم طائی در جود، داود طائی در زهد و ابوتمام طائی در شعر. قبر ابوتمام در موصل معروف است.
۵. محمد بن ابی عمیر: وی از قبیله «ازدواج» از بزرگترین قبایل عرب بود. علما و دانشمندان حکم به وثاقت و بزرگواری او کرده اند و او را عابدترین و با ورعترین مردم زمان خویش می دانند و در فقه و دانش او را از افراد برجسته زمان خویش می شمارند که دارای کتب بسیاری است. از نظر علم حدیثوی فردی معتبر است.
وفات وی در سال ۲۱۷ هجری قمری ذکر شده است. شیخ طوسی کتب زیادی برای او شمرده است از جمله این کتاب ها می توان به کتاب «النوادر»، کتاب «الاستطاعه» و کتاب «الرد علی اهل القدر و الجبر» اشاره کرد.
۶. محمد بن سنان: وی از یاران برجسته امام جواد(ع) بود. روایاتی وجود دارد که بر بزرگی شأن و شدت اعتقاد و علم و ورع او دلالت می کند. امام جواد(ع) درباره او و صفوان بن یحیی فرمود: خداوند از آن دو راضی و خشنود شود، زیرا آن ها با من و پدرم هرگز مخالفت نکردند.
۷. علی بن مهزیار: علی بن مهزیار اهوازی از اصحاب امام رضا(ع) و امام جواد(ع) و امام هادی(ع) بود. وی از منزلتی رفیع در نزد ائمه(ع) برخوردار بوده است. از جانب امامان معصوم وکیل بود. او با امام جواد(ع) مراسله و مکاتبه داشت. امام جواد(ع) در جایی برای او می نویسد: «نوشتهات به دستم رسید. از کلامت خوشحال شدم، خداوند تو را مسرور گرداند…» در معجم رجال الحدیثآمده است: وی از خواص یاران امام جواد(ع) بود و از جانب ایشان وکالت داشت و همچنین نزد آن امام بزرگوار دارای قدر و منزلت بود. در حدیث، جزء موثقین بوده و طعن و ایرادی بر او وارد نشده است. وی کتب زیادی تألیف کرده است.
از دیگر یاران آن حضرت می توان به آدم بن اسحاق قمی، ابراهیم بن مهزیار، احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، زکریا بن آدم، صفوان بن یحیی و محمد بن اسماعیل بن بزیع اشاره کرد.
*مناظره امام جواد(ع) با یحیی بن اکثم
امام جواد(ع) از دو جهت به مناظرات علمی کشانده می شد.
نخست از طرف شیعیان که با توجه به سنّ کم آن حضرت می خواستند علم الهی امام(ع) را دریابند؛ بنابراین طبیعی بود که مجالس متعدّدی بدین منظور ترتیب داده می شد.
پس از شهادت امام رضا(ع) بیشتر شیعیان به امامت امام جواد(ع) گردن نهادند، امّا در میان آنان کسانی بودند که مسأله کمی سنّ را با خود امام جواد(ع) مطرح کردند. و آن حضرت در جواب، اشاره به جانشینی سلیمان از داود(ع) کرد و فرمود: حضرت سلیمان، هنگامی که هنوز کودکی بیش نبود و گوسفندان را به چرا می برد، حضرت داود، او را جانشین خود کرد، در حالی که عبّاد و علمای بنی اسرائیل، این عمل او را انکار می کردند.
به طور خلاصه، شیعیان در موارد متعددی خواستند با طرح سؤالاتی از امام جواد(ع) نسبت به امامت وی اطمینان حاصل کنند، وقتی که امام(ع) با علم سرشار الهی پاسخ های قانع کننده و زیبایی به آنان داد، آنان احساس شادمانی کردند.
دوم از طرف حکومت، یعنی مأمون و معتصم دو خلیفه معاصر آن حضرت. از آنجا که شیعیان، مدّعی علم الهی برای امامان خود بودند، خلفاء می کوشیدند با تشکیل مجالس مناظره، آنان را رو در روی برخی از دانشمندان به نام زمان قرار دهند تا شاید در پاسخ برخی از پرسش ها درمانده شوند و شیعیان، از این رهگذر در اعتقاد خود(وجود علم الهی) نزد ائمه اهل بیت(ع) دچار مشکل شوند و از پیروی آن ها خودداری کنند.
افزون بر این ها، علاقه شخصی مأمون در بر پایی این مناظرات بی تأثیر نبوده است. او شهرت به علم دوستی داشت و فیلسوف خلفای عباسی شناخته می شد.
مهم ترین سندی که درباره این مناظرات در دست است، روایتی است که شیخ مفید از ریان بن شبیب نقل کرده و خلاصه آن چنین است.
هنگامی که مأمون بر آن شد تا أم الفضل(دخترش) را به تزویج امام جواد(ع) در آورد، عبّاسیان بر آشفته و سخت به وحشت افتادند؛ زیرا بر این گمان بودند که این اقدام خلیفه، همان پیامدهایی به دنبال خواهد داشت که اقدامش درباره پدرش امام رضا(ع) پیش آورد.
بنابراین، پیش مأمون آمدند و او را بدین جهت که ممکن است خلافت از دست بنی عباس بیرون شود، از این اقدام بر حذر داشتند.
آن ها هم چنین با اشاره به منازعات گذشته میان عباسیان و علویان گفتند: همان ماجرای علی بن موسی الرضا(ع) کافی است. مأمون در پاسخ گفت: درباره آنچه میان شما و آل ابو طالب پیش آمده، خود شما مقصّر بوده اید؛ زیرا اگر انصاف داشتید، آنان بر شما اولویت داشتند؛ امّا آن چه را که خلفای پیش از من درباره آنان انجام داده اند، جز قطع رحم چیزی دیگری نبوده است! من درباره جانشینی علی بن موسی الرضا هنوز هم پشیمان نیستم! ابو جعفر(امام جواد(ع)) را با این که سنّ او اندک است، بدان جهت برگزیده ام که برتری او را بر همه اهل فضل و علم، محرز می دانم و امیدوارم آنچه را که هم اکنون فهمیده ام، در آینده بر همگان روشن شود تا بدانند نظر من درباره وی درست بوده است.
آنان در جواب گفتند: محمد بن علی(ع) کودکی بیش نیست، نه معرفتی به دین دارد و نه فقهی می داند، خلیفه اجازه بدهند تا تفقّهی در دین پیدا کند و پس از آن، هر چه مصلحت دانست درباره او انجام دهد.
مأمون گفت: وای بر شما! من این جوان را بیش از شما می شناسم. او از خاندانی است که علمشان لدنّی و از الهام خدا سرچشمه می گیرد و پدرانش همواره در علم و ادب از کسب علم و آموزش های معمول بی نیاز بوده اند و به منظور روشن شدن مسأله، هر وقت خواستید می توانید او را بیازمایید.
آنان موافقت خود را اعلام کرده، تصمیم گرفتند، یحیی بن اکثم را که از قضات به نام و فقیهی مشهور بود، برای مناظره با امام برگزینند و پس از جلب موافقت یحیی، از او خواستند تا سؤال دشوار و پیچیده ای را برای مناظره آماده کند و به او قول دادند در صورتی که امام جواد(ع) را در جریان مناظره به عجز وا دارد، اموال و اشیاء نفیسی به وی خواهند داد.
سپس روزی را برای این کار، تعیین کردند و در آن روز همه عباسیان و نیز امام جواد(ع) و یحیی بن اکثم و حتّی شخص مأمون در مجلس حضور داشتند.
ابتدا یحیی بن اکثم اجازه خواست تا پرسش های خود را در مقابل امام مطرح کند. پس از کسب اجازه از مأمون، از حضرت جواد(ع) نیز اجازه خواست و پس از آنکه امام(ع) آمادگی خود را اعلام کرد، یحیی از ایشان پرسید:
مُحرِمی که حیوانی را کشته، وظیفه اش چیست؟
امام(ع) در جواب از وی پرسید: آیا فرد محرم صید را در حرم کشته یا در بیرون از آن؟ آیا محرم جاهل به حکم بوده یا عالم به حکم؟ آیا عمداً آن را کشته یا به خطاء؟ آیا محرم آزاد بوده یا برده؟ آیا بالغ بوده یا نابالغ؟ هنگام رفتن به مکه آن را کشته یا در موقع بازگشت؟ صید از پرندگان بوده یا غیر آن؟ صید کوچک بوده یا بزرگ؟ محرم اصرار بر عمل خود دارد یا از کرده خود پشیمان است؟ در شب صید را کشته یا در روز؟ محرم در حال عمره بوده یا حجّ؟
با این فروضی که امام جواد(ع) برای مسأله مطرح کرده یحیی حیرت زده و درمانده شد تا جایی که همه حضار از رنگ باختن چهره اش شکست او را به وضوح دریافتند، آنگاه مأمون با ابراز رضایت از وضعی که پیش آمده بود، رو به آل عباس کرد و گفت: آیا شناخت درست را از امام جواد(ع) فهمیدید؟ سپس دخترش ام فضل را به عقد آن حضرت در آورد و مهریه را همان مهریه حضرت زهرا(ع) قرار داد.
پس از آنکه حاضران، مجلس را ترک کردند، مأمون از امام خواست تا خود پاسخ فروضی را که در جواب یحیی ین اکثم مطرح کرده بود. بدهد.
امام جواد(ع) فرمود: بلی! اگر شخص محرم در حلّ(خارج از حرم) شکار کند و شکار از پرندگان بزرگ باشد، کفّاره اش یک گوسفند است و اگر در حرم بکشد، کفاره اش دو برابر است و اگر جوجه پرنده ای را در بیرون حرم بکشد، کفاره اش یک برّه است که تازه از شیر گرفته شده باشد و اگر آن را در حرم بکشد، هم برّه و هم قیمت آن جوجه را باید بدهد؛ و اگر شکار از حیوانات وحشی باشد، چنان چه گورخر باشد، کفّاره اش یک گاو است و اگر شتر مرغ باشد، کفاره اش یک شتر است و اگر آهو باشد، کفّاره آن یک گوسفند است و اگر هر یک از این ها را در حرم بکشد، کفّاره اش دو برابر می شود.
و اگر شخص محرم، کاری بکند که قربانی بر او واجب شود، اگر در احرام حجّ باشد، باید قربانی را در «منی» ذبح کند و اگر در احرام عمره باشد، باید آن را در «مکه» قربانی کند. کفاره شکار، برای عالم و جاهل به حکم، یکسان است، منتهی در صورت عمد،(علاوه بر وجوب کفاره) گناه نیز کرده است، ولی در صورت خطاء گناه از او برداشته شده است. کفاره شخص آزاد بر عهده خود اوست و کفاره برده به عهده صاحب اوست و بر صغیر کفاره نیست، ولی بر کبیر واجب است و عذاب آخرت از کسی که از کرده اش، پشیمان است برداشته می شود، ولی آنکه پشیمان نیست کیفر خواهد شد.
*یحیی بن اکثم مات می شود!
مأمون گفت: احسنت ای ابا جعفر! خدا به تو نیکی کند! خوب است شما نیز از یحیی بن اکثم سؤالی بکنید، همان طور که او از شما پرسید. در این هنگام ابوجعفر(ع) به یحیی فرمود: بپرسم؟ یحیی گفت: اختیار با شماست، فدایت شوم، اگر توانستم پاسخ می گویم و گرنه از شما بهره مند می شوم.
امام جواد(ع) فرمود: به من بگو در مورد مردی که در بامداد به زنی نگاه می کند و آن نگاه حرام است، و چون روز بالا می آید، آن زن بر او حلال می شود و چون ظهر می شود، باز بر او حرام می شود، و چون وقت عصر می رسد بر او حلال می شود و چون آفتاب غروب می کند بر او حرام می شود و چون وقت عشاء می شود، بر او حلال می شود و چون به نیمه شب می رسد بر او حرام می شود و به هنگام طلوع فجر بر وی حلال می شود؟ این چگونه زنی است و با چه چیز حلال و حرام می شود؟
یحیی گفت: به خدا قسم من به پاسخ این پرسش راه نمی برم و سبب حرام و حلال شدن آن زن را نمی دانم، اگر صلاح می دانید از جواب آن، ما را مطلع سازید.
امام جواد(ع) فرمود: این زن، کنیز مردی بوده است. در بامدادان، مرد بیگانه ای به او نگاه می کند و آن نگاه حرام بود، چون روز بالا می آید، کنیز را از صاحبش می خرد و بر او حلال می شود و چون ظهر می شود او را آزاد می کند و بر او حرام می شود، چون عصر فرا می رسد او را به حباله نکاح خود در می آورد و بر او حلال می شود، به هنگام مغرب، او را ظهار(۴۳) می کند و بر او حرام می شود، موقع عشاء کفّاره ظهار می دهد و مجدّدا بر او حلال می شود و چون نیمی از شب می گذرد، او را طلاق می دهد و بر او حرام می شود و هنگام طلوع فجر، رجوع می کند و زن بر او حلال می شود. البته اینگونه پرسش و پاسخ امام یه مقتضای طرف مقابلش یعنی یحیی بن اکثم بودکه فقیهی مشهور بود والا اگر فرد دیگر در علمی دیگر بود پرسش و پاسخ ها هم بر آن اساس می¬بود.
*فرزندان امام جواد(ع)
منابع تاریخی تعداد فرزندان امام جواد(ع) را متفاوت گزارش کرده اند. شیخ مفید در کتاب «الإرشاد» گزارش کرده که حضرت جواد(ع) چهار فرزند پسر و دختر داشت. محدثقمی در منتهی الآمال به نقل از کتاب «تاریخ قم» نام چند دختر دیگر از امام جواد(ع) را ذکر می کند. از بین فرزندان امام جواد(ع) برخی به خاطر نقش اجتماعی بیشتر به صورت برجسته در تاریخ یاد شدهاند و برخی هم تنها نامشان ذکر شده و شرح حالی از آن ها به میان نیامده است.
قبل از پرداختن به اسامی فرزندان حضرت ذکر دو نکته لازم است و آن اینکه مادر همه فرزندان امام جواد(ع) بانویی است به نام «سمانه مغربیه» که زنی با کمال بود ولی از امالفضل همسر دیگر امام فرزندی به دنیا نیامد.
نکته دیگر آنکه همه این فرزندان بزرگوار منشأ خدمات ارزندهای برای جهان اسلام بودند و هرکدام در دوران خود از بهترین مردان و زنان به شمار می رفتند و از شایستگان زمان بودند و عموماً در اطراف شهر قم مدفونند، سادات و مردان مجاهد و بزرگواری از نسل پاک ایشان به دنیا آمدند، برنامه های عمرانی قم و موقوفات و قبه و بارگاه حضرت معصومه(ع) به دست ایشان انجام شده و آن ها که در قم می زیستند منشأ خدمات شایستهای برای مردم قم بودند.
۱. امام علی النقی الهادی(ع): ایشان پیشوا و رهبر و هادی امت اسلام بعد از پدر بزرگوارشان بودند، آن شخصیت والا نیز مانند پدر بزرگوار و پدران گرامیش تمام عمر ۲۸ ساله را تحت نظر شدید خلفای عباسی بود. لذا شیعه از محضر پر فیض ایشان بصورت کامل و آزاد نتوانسته استفاده کند.
۲. موسی مبرقع: دومین فرزند برجسته و بزرگوار امام جواد(ع)، ابواحمد موسی مبرقع نام دارد از آنجا که موسی دارای شمایل بسیار زیبا و صورت جمیل بود که هر کس را به یک نظر می فریفت در کوچه ها برقع(نقاب) به صورت می انداخت تا زنان و مردان از دیدن او ناراحت نشوند، از این جهت او را موسی مبرقع گویند. تولد موسی مبرقع را در سال ۲۱۴ هجری قمری نوشتهاند و در هنگام مرگ پدرش حدود ۵ یا ۶ سال بیشتر نداشت، چنانکه برادر بزرگوارش حضرت علی النقی(ع) ۷ یا ۸ سال بیشتر نداشت، موسی ۳۰ ساله بود که از مدینه هجرت کرد و راهی قم شد و در هنگامی که در شهر مدینه بود، سرپرستی اولاد امام جواد(ع) را می کرد و موقوفات و صدقات پدرش را به اهلش می رسانید.
در سال ۲۴۴ بود که متوکل عباسی که از موقعیت موسی مبرقع وحشت داشت، او را از مدینه به بغداد احضار کرد و ایشان را در شهر سامرا منزل داد تا او را مثل برادر بزرگوارش امام علی النقی(ع) زیر نظر داشته باشد و ایشان تا سال ۲۴۷ که متوکل مُرد در سامرا بود، پس از مرگ متوکل موسی به ایران آمد و سال ۲۵۶ بود که به قم وارد شد. موسی در قم مزارعی ایجاد کرد و خود به کار کشاورزی پرداخت و در همان جا ساکن شد. در شهر قم ساداتی که منتسب به موسی مبرقع هستند خود را به سادات برقعی معرفی کرده و به این عنوان مشهورند. موسی مبرقع پنج پسر داشت به نام های: ابوالقاسم حسین و علی و احمد و محمد و جعفر، «اولاد و ذریه موسی مبرقع غالباً در ری و قم بودند و از آنجا به قزوین، همدان، خراسان، کشمیر، هندوستان و سایر بلاد منتشر شدند و الان در بلاد شیعه از اعظم طوائف سادات و اشرافند».
موسی مبرقع در شب چهارشنبه هشت روز مانده به آخر ربیع الاول سال ۲۹۶ هجری قمری در شهر قم وفات کرد و او را در منزل خودش به خاک سپردند و اکنون آرامگاه او به «چهل اختران» مشهور است.
۳. حکیمه خاتون: این زن با تقوا که از شایستهترین زنان عصر خود به شمار می رفت و در فضل و هنر ممتاز بود؛ وی از برجستهترین دختران امام جواد(ع) است، حکیمه در طول حیات پربرکتش چهار امام را درک کرد و از محضر آنان بهره برد، پدر گرامیش امام جواد(ع)، برادرش حضرت هادی(ع)، برادرزاده اش امام عسکری(ع) و امام زمان(عج) را که خود افتخار قابلگی امام دوازدهم را هم داشت.
از افتخارات دیگر حکیمه خاتون، تعلیم و تربیت نرجس خاتون مادر امام زمان(عج) بود، حکیمه در نزد ائمه(ع) محترم و مورد وثوق و اطمینان بود تا جایی که به مقام سفارت امام نائل آمد، نامه های مردم را به امام زمان(عج) می رسانید و توقیعات امام را به مردم بر می گردانید.
گویند: نواب امام زمان(عج) به وسیله این بانو با امام رابطه برقرار می کردند در کمال الدین از احمد بن ابراهیم نقل شده که گفت: من بر حکیمه خاتون دختر امام جواد(ع) در سال ۲۶۲ وارد شدم و هر چه می خواستم از پشت پرده از آن حضرت می پرسیدم او به ما جواب می داد و او واسطه حجة بن الحسن العسکری(عج) بود که تمام امور مربوط به شیعه را انجام می داد.
از حکیمه خاتون اخبار و احادیثبسیاری نقل شده و آیات بسیاری را تفسیر کرده است که دلیل بر قدرت علمی و روح ایمان و ولایت اوست، او با یکی از علویین به نام ابو علی الحسن المحدثاز نوادگان امام سجاد(ع) ازدواج کرد و نتیجه این ازدواج یک پسر و یک دختر بود.
حکیمه خاتون سرانجام در سال ۲۷۴ هجری قمری وفات یافت. مرقد شریفش در جوار ضریح امام هادی و امام عسکری(ع) قرار دارد که زیارت آن جناب مستحب مؤکد است. علامه مجلسی در باره حکیمه خاتون چنین می¬گوید: تعجب است که با این همه عظمت و منزلت چرا زیارتی برای او نقل نکرده اند.
دیگر فرزندان امام جواد(ع) که هر کدام در موقعیت و زمان روزگار خود از برترین و بهترین مردم دوران خود بودند در تاریخ شرح حالی از آن ها وارد نشده، تنها اسامی آن ها در صفحات تاریخ به چشم می خورد:
۴. ابواحمد حسین
۵. ابوموسی عمران
۶. فاطمه
۷. خدیجه
۸. ام کلثوم
در تاریخ قم نام زینب، ام محمد و میمونه هم به چشم می خورد که از دختران امام جواد(ع) به شمار رفتهاند.
مرحوم شیخ مفید هم از دختران امام جواد(ع) دختری به نام «اماحه» نام می برد.
*متن حرز امام جواد(ع)
متن حرز امام جواد(ع) عبارت است از: «یا نور یا برهان یا مبین یا منیر یا ربّ اکفنی الشرور و آفات الدّهور و أسألک النجّاة یوم ینفخ فی الصّور».(۵۳)؛ ای نور، ای دلیل، ای آشکار، ای نور دهنده، پروردگارا! بدترین بدی ها و بلاهای روزگاران را از من کفایت کن و از تو نجات در روزی را که در صور دمیده می شود، خواستارم.
این حرز را سید بن طاووس در کتاب مهج الدعوات آورده که کتاب معتبری است و نیز علامه مجلسی در بحارالانوار هم نقل کرده است.
البته مرحوم سید بن طاووس و نیز علامه مجلسی به نقل از مهج الدعوات، سند این حرز را نقل نکرده اند. اما با توجه به اینکه کتاب «مهج الدعوات» کتاب معتبر و با ارزشی است و علامه مجلسی با توجه به اعتبار این کتاب، حرز را از مرحوم سید بن طاووس نقل کرده است و نیز در این گونه دعاها و حرزها، معمولاً انگیزه ای برای جعل و مخدوش کردنشان از سوی جاعلان حدیث، وجود ندارد. بنابراین، می توان گفت که این حرز دارای ارزش و اعتبار است.
ارسال نظر