سخنرانی امام صدر درباره دین و کارگر
برای اینکه از ضعف کارگر برای مجبور کردنش به دستمزد اندک، سوءاستفاده نشود، دین موضع سختگیرانه و قاطعی دارد، و محرومیت کارگر از مزد خود را به طور بی نظیری حرام می داند.
گروه فرهنگی مشرق- در سال ۱۸۸۹، کنگره بین المللی کارگران در پاریس، به پیشنهاد نماینده کارگران آمریکا، روز اول ماه مه(۱۱ اردیبهشت) را به عنوان روز جهانی کار و کارگر برگزیدند و در پی آن، بسیاری از کشورهای دنیا نیز این مناسبت را به رسمیت شناختند و از آن پس آن را گرامی می دارند.
«سازمان کارگری جوانان مسیحی» در لبنان در سال ۱۹۶۹، به مناسبت روز جهانی کارگر، از امام موسی صدر دعوت کرد تا در مراسم آنان شرکت کند. در این برنامه مطران شکرالله حرب هم شرکت کرده بود و مراسم زیر نظر رئیس جمهور لبنان، شارل حلو برگزار می شد. این بزرگداشت در کلیسای «الایقونة العجائبیة» و در اول می ۱۹۶۹ برگزار شد که متن زیر متن کامل سخنرانی امام موسی صدر در این روز است:
موضع دین در برابر کارگر در حمایت مادی دین از کارگر و انواع تکریم از او خلاصه می شود.
الف: حمایت مادی که در موارد زیر می بینیم.
دین کار را عامل متمایز در عوامل سه گانه تولید، یعنی کار و ابزار و سرمایه می شمارد. در آموزه های دین این تمایز بدین شکل است:
۱. تحریم ربا: ربا یعنی سود ثابت برای سرمایه، چه در حالت سوددهی و چه در ضرر. دین بدون هیچ استثنائی ربا را مطلقاً حرام کرده است.
۲. هنگامی که سرمایه و کار با هم شریک می شوند، سرمایه باید در سود شریک شود و نمی تواند مصون از ضرر باشد. در فقه اسلامی در قرارداد مضاربه بر مصونیت کار از ضرر تأکید شده است، و ضرر را فقط متوجه سرمایه می داند.
۳. ابزار را نمی توان در سود شریک کرد.(ابزار جدید همچون کارخانه و ابزار قدیمی مثل گاو و وسایل شخم زنی و غیره.) تنها امکان این است که اجرتی به صورت ثابت بدان اختصاص داد.
۴. کارگر می تواند به نسبت معینی در سود شریک شود و یا اینکه مزد ثابتی داشته باشد.
از این موارد می توان نتیجه گرفت که کار سه امتیاز نسبت به ابزار و سرمایه دارد؛ شرکت در سود، مصون بودن از ضرر و امکان دریافت اجرت ثابت. در حالی که سرمایه فقط از امتیاز اول بهره می گیرد و می تواند به نسبت معینی در سود شریک شود. سرمایه نمی تواند مصون از ضرر باشد. همچنین، نمی تواند سود ثابتی داشته باشد، چون رباست. ابزار نیز فقط امتیاز سوم را دارد، یعنی فقط می تواند اجرت ثابت داشته باشد.
برای اینکه از ضعف کارگر برای مجبور کردنش به دستمزد اندک، سوءاستفاده نشود، دین موضع سختگیرانه و قاطعی دارد، و محرومیت کارگر از مزد خود را به طور بی نظیری حرام می داند. دین توافق کارگر با سرمایه گذار را به خودشان واگذار کرده است، تا با رعایت عدالت، زمینه ای برای انتخاب بهترین راه حل ها و عادلانه ترین دستمزد فراهم شود.
دین به شکل نادری بر پرداخت سریع دستمزد کارگر تأکید دارد، آن هم بسیار زیاد و در ضمن آموزه های گسترده.
ب: تکریم کارگر و قداست کار.
۱. پیامبران و ائمه از طبقه کارگر بودند. ابراهیم و موسی گوسفند می چراندند. عیسی نجار بود و محمد در کودکی چوپانی می کرد، سپس در مکه و شام کارگر تاجر بود. علی ع نیز کشاورز بود. برخی همچون امام صادق ع به این مسئله می بالیدند:
«علی بن حمزه می گوید که پدرم گفت: امام کاظم را دیدم که در زمینش کار می کند و پاهایش عرق کرده است. به او گفتم: فدایت شوم. دیگران کجایند؟ امام گفت: ای علی کسانی با دستانشان کار کردند که بهتر از من بوده اند. از امام پرسیدم: آنان چه کسانی اند؟ گفت: رسول خدا و امیرالمؤ منین و پدرانم ع. همه آنان با دست خود کار می کردند و پیامبران و رسولان و اوصیا و صالحان نیز همین کار را می کردند.»[۱]
۲. در بسیاری از آموزه های دینی اهتمام شایانی به کار و کارگر مشاهده می کنیم و این آموزه ها در زمانی بوده است که کار با مقام شخصیت ها در عرف آن زمان، متناسب نبوده است.
در روایت آمده است وقتی کسی نزد رسول الله می آمد، پیامبر از او می پرسید: «آیا حرفه ای داری؟» و اگر می گفت: «نه»، از او روی برمی گرداند. پیامبر می فرمودند: «کسی که حرفه ندارد با دین خود زندگی می کند.»[۲] پیامبر دست کارگری را که پینه بسته بود، بوسه می زد و می گفت: «این دستی است که خداوند و رسول او دوستش می دارند.»[۳]
۳. دین کار را عبادت می داند. در آثار دینی عبادت هفتاد جزء دارد و برترینش کار است.[۴] دین تأکید دارد که کشاورزی و درختکاری و تجارت و ساختمان سازی و دیگر کار ها عبادت اند و پاداش آنان نزد خداوند است.
به طور کلی اسلام می کوشد تا همه زندگی مؤ من را عبادت و سجود و تسبیح و نماز کند. این مسئله از طریق درستی کار و درست انجام دادن آن و از طریق درستی نیت و بلندی آن است.
این قداست، برای تکریم کار و کوشش و برای کاستن سختی از کارگر است، زیرا کارگر با کار خود خداوند را عبادت می کند. همچنین، انجام دادن کار باعثمی شود آدمی کار را درست انجام دهد، و در هنگام ضرر مادی احساس خسران نکند. این اصل نیروهای فرد را بسیج و تلاش های جماعت و همه افراد را هماهنگ می کند. همچنین، آغاز و پایان و امکانات را نزد همه یکسان می کند.
باعثمی شود آدمی احساس کند که با همه هستی و همه موجودات هماهنگی تام دارد. موجوداتی که بنابر تعبیر قرآن برای خدا سجده می کنند و حمد او را می گویند و برای او نماز می گزارند. پس کسی که کار می کند، همراه با کاروانی ابدی وازلی، خدا را عبادت می کند. این احساس ژرف به او آرامش می دهد، مشوقش است، انگیزه اش را بالا می برد و امید او را بر می انگیزد.
در پایان پرسشی را متوجه خود و سازمان جوانان کارگر مسیحی که مرا دعوت کرده است، می کنم. پرسش این است که چرا این سخنان و این ویژگی ها را امروز مطرح می کنید و پیش از این، که صاحبان کار به کارگر ستم می کردند و بر او سخت می گرفتند و خونش را می مکیدند، چیزی نمی گفتید؟ حال که صبر کارگران لبریز شد، سپس آگاه شدند، حرکت کردند، حزب و سندیکا تشکیل دادند و بسیاری از حکومت ها را از آنِ خود کردند، پس از این شروع به تشکیل سازمان های دینی کردید، در مراکز دینی سخنرانی کردید و از مواضع مثبت دین و سردمداران آن در برابر کارگران سخن گفتید.
در پاسخ باید بگوییم که این مسئله به بحثی تمدنی و عمیق باز می گردد. به صورت خلاصه باید بگویم که در تمدن مؤمن شرق به کارگران ظلمی نمی شد و جامعه را طبقه بندی نمی کرد. در این جوامع کارگر دشمن کارفرما نبود و کارفرما هم از کارگر سوء استفاده نمی کرد.
علت این بود که تمدن بر پایه ایدئولوژی معنوی و اخلاقی بنا شده بود. اندیشه های اخلاقی و معنوی روابط می ان افراد و گروه ها را تنظیم می کرد. مثال در این مورد بسیار است که یکی از آن ها را ذکر می کنم. در تمدن شرقی ما به کارگر کارآموز یا شاگرد گفته می شد، زیرا کارگر نزد کارفرما حرفه و صنعتی می آموخت تا این آموزش مقدمه ای برای شریک شدن در آن حرفه و یا کار مستقل برای کارگر شود. پس کارگر به نوعی شاگرد صاحب کار بود.
اما هنگامی که تمدن غرب فقط بر ماده بنیان نهاده شد و مانع دخالت متافیزیک در زندگی و جامعه مان شد، مادی گرایی بی هیچ قید و شرطی سیطره یافت. از این زمان صاحب کار تنها هدف خود را افزایش ثروت، آن هم بدون هیچ شرط و اندازه ای دانست. از همین رو، بر کارگر فشار می آورد و حق او را به شیوه های گوناگون غصب می کرد تا سود بیشتری ببرد. این مسئله تا جایی ادامه پیدا کرد که کارفرما فقط به اندازه زنده ماندن به کارگر مزد می داد و کارگر مانند حیوانی در خدمت کارفرما می ماند. به طور طبیعی، این وضعیت به انفجار انجامید و کارگر شورید و تجمع کرد و حق خود را گرفت و بر املاک دیگران سیطره یافت. و این سرنوشت همه ابعاد تمدن مادی غرب و شرق است، بدون استثنا و نه فقط در موضوع کار و کارگر.
از همین رو، دین و دین شناسان در برابر مسائل تازه ای قرار گرفتند، که پیش از این در سرزمین خودشان وجود نداشت. بنابراین، برای این نوع مسائل باید چاره ای می اندیشیدند و نظر درست را می گفتند و از آن دفاع می کردند و ستم را از هر جایی که باشد، می کاستند. به این سازمان تبریک می گویم و امیدوارم فراگیر شود و با قدرت و هماهنگی در کار ها و افکار ژرف به راه خود ادامه دهد. و الله من وراء القصد و هو ولی التوفیق.
- - - - - -
*. به مناسبت روز کارگر «سازمان کارگری جوانان مسیحی» در لبنان از امام موسی صدر دعوت کرد تا در مراسم آنان شرکت کند. در این برنامه مطران شکرالله حرب هم شرکت کرده بود و مراسم زیر نظر رئیس جمهور لبنان، شارل حلو برگزار می شد. این بزرگداشت در کلیسای «الایقونة العجائبیة» و در اول می ۱۹۶۹ برگزار شد.
۱. کافی، ج۵، ص۷۶.
۲. کان رسول ا اذا نظر الی الرجل فأعجبه قال: له حرفة؟ فان قالوا الاقال: سقط من او عن عینی. قیل و کیف ذاک یا رسول ا. قال: لأن المؤ من اذا لم یکن له حرفه یعیش بدینه.(نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤ سسه آل البیت لاًحیأ التراث، ۱۴۰۸ ق، ج۱۳، ص۱۱).
۳. أن رسول ا لما اقبل من غزوه تبوک استقبله سعد الانصاری فصافحه النبی ثم قال له ما هذ الذی اکتب یدیک. قال یا رسول ا أضرب بالمرو المسحاه فأنفقه علی عیالی. فقبٍّل یده رسول ا و قال هذه ید لا تمسب ها النار؛ هنگامی که پیامبر از جنگ تبوک بازگشت بعد انصاری به استقبال او رفت. پیامبر با او دست داد و گفت: «چه چیزی دستانت را زبر و خشن کرده است.» بعد گفت: «ای پیامبر با بیلچه کار می کنم و مخارج خانواده ام را تأمین می کنم.» پیامبر دست او را بوسید و گفت: «این دستی است که آتش بدان نمی رسد.(ابن اثیر، عزالدین، أسد الغابه فی معرفه الصحابة، بیروت، مؤ سسه الرسالة، ۱۴۰۹ ق، ج ۲، ص ۲۶۹).
۴. قال رسول الله: العباده سبعون جزءاً و افضل ها جزءاً طلب الحلال.(وسائل الشیعة، ج ۱۷، ص ۲۴).
موسسه تحقیقاتی امام موسی صدر
«سازمان کارگری جوانان مسیحی» در لبنان در سال ۱۹۶۹، به مناسبت روز جهانی کارگر، از امام موسی صدر دعوت کرد تا در مراسم آنان شرکت کند. در این برنامه مطران شکرالله حرب هم شرکت کرده بود و مراسم زیر نظر رئیس جمهور لبنان، شارل حلو برگزار می شد. این بزرگداشت در کلیسای «الایقونة العجائبیة» و در اول می ۱۹۶۹ برگزار شد که متن زیر متن کامل سخنرانی امام موسی صدر در این روز است:
موضع دین در برابر کارگر در حمایت مادی دین از کارگر و انواع تکریم از او خلاصه می شود.
الف: حمایت مادی که در موارد زیر می بینیم.
دین کار را عامل متمایز در عوامل سه گانه تولید، یعنی کار و ابزار و سرمایه می شمارد. در آموزه های دین این تمایز بدین شکل است:
۱. تحریم ربا: ربا یعنی سود ثابت برای سرمایه، چه در حالت سوددهی و چه در ضرر. دین بدون هیچ استثنائی ربا را مطلقاً حرام کرده است.
۲. هنگامی که سرمایه و کار با هم شریک می شوند، سرمایه باید در سود شریک شود و نمی تواند مصون از ضرر باشد. در فقه اسلامی در قرارداد مضاربه بر مصونیت کار از ضرر تأکید شده است، و ضرر را فقط متوجه سرمایه می داند.
۳. ابزار را نمی توان در سود شریک کرد.(ابزار جدید همچون کارخانه و ابزار قدیمی مثل گاو و وسایل شخم زنی و غیره.) تنها امکان این است که اجرتی به صورت ثابت بدان اختصاص داد.
۴. کارگر می تواند به نسبت معینی در سود شریک شود و یا اینکه مزد ثابتی داشته باشد.
از این موارد می توان نتیجه گرفت که کار سه امتیاز نسبت به ابزار و سرمایه دارد؛ شرکت در سود، مصون بودن از ضرر و امکان دریافت اجرت ثابت. در حالی که سرمایه فقط از امتیاز اول بهره می گیرد و می تواند به نسبت معینی در سود شریک شود. سرمایه نمی تواند مصون از ضرر باشد. همچنین، نمی تواند سود ثابتی داشته باشد، چون رباست. ابزار نیز فقط امتیاز سوم را دارد، یعنی فقط می تواند اجرت ثابت داشته باشد.
برای اینکه از ضعف کارگر برای مجبور کردنش به دستمزد اندک، سوءاستفاده نشود، دین موضع سختگیرانه و قاطعی دارد، و محرومیت کارگر از مزد خود را به طور بی نظیری حرام می داند. دین توافق کارگر با سرمایه گذار را به خودشان واگذار کرده است، تا با رعایت عدالت، زمینه ای برای انتخاب بهترین راه حل ها و عادلانه ترین دستمزد فراهم شود.
دین به شکل نادری بر پرداخت سریع دستمزد کارگر تأکید دارد، آن هم بسیار زیاد و در ضمن آموزه های گسترده.
ب: تکریم کارگر و قداست کار.
۱. پیامبران و ائمه از طبقه کارگر بودند. ابراهیم و موسی گوسفند می چراندند. عیسی نجار بود و محمد در کودکی چوپانی می کرد، سپس در مکه و شام کارگر تاجر بود. علی ع نیز کشاورز بود. برخی همچون امام صادق ع به این مسئله می بالیدند:
«علی بن حمزه می گوید که پدرم گفت: امام کاظم را دیدم که در زمینش کار می کند و پاهایش عرق کرده است. به او گفتم: فدایت شوم. دیگران کجایند؟ امام گفت: ای علی کسانی با دستانشان کار کردند که بهتر از من بوده اند. از امام پرسیدم: آنان چه کسانی اند؟ گفت: رسول خدا و امیرالمؤ منین و پدرانم ع. همه آنان با دست خود کار می کردند و پیامبران و رسولان و اوصیا و صالحان نیز همین کار را می کردند.»[۱]
۲. در بسیاری از آموزه های دینی اهتمام شایانی به کار و کارگر مشاهده می کنیم و این آموزه ها در زمانی بوده است که کار با مقام شخصیت ها در عرف آن زمان، متناسب نبوده است.
در روایت آمده است وقتی کسی نزد رسول الله می آمد، پیامبر از او می پرسید: «آیا حرفه ای داری؟» و اگر می گفت: «نه»، از او روی برمی گرداند. پیامبر می فرمودند: «کسی که حرفه ندارد با دین خود زندگی می کند.»[۲] پیامبر دست کارگری را که پینه بسته بود، بوسه می زد و می گفت: «این دستی است که خداوند و رسول او دوستش می دارند.»[۳]
۳. دین کار را عبادت می داند. در آثار دینی عبادت هفتاد جزء دارد و برترینش کار است.[۴] دین تأکید دارد که کشاورزی و درختکاری و تجارت و ساختمان سازی و دیگر کار ها عبادت اند و پاداش آنان نزد خداوند است.
به طور کلی اسلام می کوشد تا همه زندگی مؤ من را عبادت و سجود و تسبیح و نماز کند. این مسئله از طریق درستی کار و درست انجام دادن آن و از طریق درستی نیت و بلندی آن است.
این قداست، برای تکریم کار و کوشش و برای کاستن سختی از کارگر است، زیرا کارگر با کار خود خداوند را عبادت می کند. همچنین، انجام دادن کار باعثمی شود آدمی کار را درست انجام دهد، و در هنگام ضرر مادی احساس خسران نکند. این اصل نیروهای فرد را بسیج و تلاش های جماعت و همه افراد را هماهنگ می کند. همچنین، آغاز و پایان و امکانات را نزد همه یکسان می کند.
باعثمی شود آدمی احساس کند که با همه هستی و همه موجودات هماهنگی تام دارد. موجوداتی که بنابر تعبیر قرآن برای خدا سجده می کنند و حمد او را می گویند و برای او نماز می گزارند. پس کسی که کار می کند، همراه با کاروانی ابدی وازلی، خدا را عبادت می کند. این احساس ژرف به او آرامش می دهد، مشوقش است، انگیزه اش را بالا می برد و امید او را بر می انگیزد.
در پایان پرسشی را متوجه خود و سازمان جوانان کارگر مسیحی که مرا دعوت کرده است، می کنم. پرسش این است که چرا این سخنان و این ویژگی ها را امروز مطرح می کنید و پیش از این، که صاحبان کار به کارگر ستم می کردند و بر او سخت می گرفتند و خونش را می مکیدند، چیزی نمی گفتید؟ حال که صبر کارگران لبریز شد، سپس آگاه شدند، حرکت کردند، حزب و سندیکا تشکیل دادند و بسیاری از حکومت ها را از آنِ خود کردند، پس از این شروع به تشکیل سازمان های دینی کردید، در مراکز دینی سخنرانی کردید و از مواضع مثبت دین و سردمداران آن در برابر کارگران سخن گفتید.
در پاسخ باید بگوییم که این مسئله به بحثی تمدنی و عمیق باز می گردد. به صورت خلاصه باید بگویم که در تمدن مؤمن شرق به کارگران ظلمی نمی شد و جامعه را طبقه بندی نمی کرد. در این جوامع کارگر دشمن کارفرما نبود و کارفرما هم از کارگر سوء استفاده نمی کرد.
علت این بود که تمدن بر پایه ایدئولوژی معنوی و اخلاقی بنا شده بود. اندیشه های اخلاقی و معنوی روابط می ان افراد و گروه ها را تنظیم می کرد. مثال در این مورد بسیار است که یکی از آن ها را ذکر می کنم. در تمدن شرقی ما به کارگر کارآموز یا شاگرد گفته می شد، زیرا کارگر نزد کارفرما حرفه و صنعتی می آموخت تا این آموزش مقدمه ای برای شریک شدن در آن حرفه و یا کار مستقل برای کارگر شود. پس کارگر به نوعی شاگرد صاحب کار بود.
اما هنگامی که تمدن غرب فقط بر ماده بنیان نهاده شد و مانع دخالت متافیزیک در زندگی و جامعه مان شد، مادی گرایی بی هیچ قید و شرطی سیطره یافت. از این زمان صاحب کار تنها هدف خود را افزایش ثروت، آن هم بدون هیچ شرط و اندازه ای دانست. از همین رو، بر کارگر فشار می آورد و حق او را به شیوه های گوناگون غصب می کرد تا سود بیشتری ببرد. این مسئله تا جایی ادامه پیدا کرد که کارفرما فقط به اندازه زنده ماندن به کارگر مزد می داد و کارگر مانند حیوانی در خدمت کارفرما می ماند. به طور طبیعی، این وضعیت به انفجار انجامید و کارگر شورید و تجمع کرد و حق خود را گرفت و بر املاک دیگران سیطره یافت. و این سرنوشت همه ابعاد تمدن مادی غرب و شرق است، بدون استثنا و نه فقط در موضوع کار و کارگر.
از همین رو، دین و دین شناسان در برابر مسائل تازه ای قرار گرفتند، که پیش از این در سرزمین خودشان وجود نداشت. بنابراین، برای این نوع مسائل باید چاره ای می اندیشیدند و نظر درست را می گفتند و از آن دفاع می کردند و ستم را از هر جایی که باشد، می کاستند. به این سازمان تبریک می گویم و امیدوارم فراگیر شود و با قدرت و هماهنگی در کار ها و افکار ژرف به راه خود ادامه دهد. و الله من وراء القصد و هو ولی التوفیق.
- - - - - -
*. به مناسبت روز کارگر «سازمان کارگری جوانان مسیحی» در لبنان از امام موسی صدر دعوت کرد تا در مراسم آنان شرکت کند. در این برنامه مطران شکرالله حرب هم شرکت کرده بود و مراسم زیر نظر رئیس جمهور لبنان، شارل حلو برگزار می شد. این بزرگداشت در کلیسای «الایقونة العجائبیة» و در اول می ۱۹۶۹ برگزار شد.
۱. کافی، ج۵، ص۷۶.
۲. کان رسول ا اذا نظر الی الرجل فأعجبه قال: له حرفة؟ فان قالوا الاقال: سقط من او عن عینی. قیل و کیف ذاک یا رسول ا. قال: لأن المؤ من اذا لم یکن له حرفه یعیش بدینه.(نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤ سسه آل البیت لاًحیأ التراث، ۱۴۰۸ ق، ج۱۳، ص۱۱).
۳. أن رسول ا لما اقبل من غزوه تبوک استقبله سعد الانصاری فصافحه النبی ثم قال له ما هذ الذی اکتب یدیک. قال یا رسول ا أضرب بالمرو المسحاه فأنفقه علی عیالی. فقبٍّل یده رسول ا و قال هذه ید لا تمسب ها النار؛ هنگامی که پیامبر از جنگ تبوک بازگشت بعد انصاری به استقبال او رفت. پیامبر با او دست داد و گفت: «چه چیزی دستانت را زبر و خشن کرده است.» بعد گفت: «ای پیامبر با بیلچه کار می کنم و مخارج خانواده ام را تأمین می کنم.» پیامبر دست او را بوسید و گفت: «این دستی است که آتش بدان نمی رسد.(ابن اثیر، عزالدین، أسد الغابه فی معرفه الصحابة، بیروت، مؤ سسه الرسالة، ۱۴۰۹ ق، ج ۲، ص ۲۶۹).
۴. قال رسول الله: العباده سبعون جزءاً و افضل ها جزءاً طلب الحلال.(وسائل الشیعة، ج ۱۷، ص ۲۴).
موسسه تحقیقاتی امام موسی صدر
ارسال نظر