چطور حماسه راستین امیرالمومنین(ع) در قرن پنجم جای شاهنامه را گرفت / کدکنی: " علی نامه " کمال شعر شیعی است + گفتگو با مصحح کتاب

گروه فرهنگی مشرق- علی نامه حماسه منظوم به زبان فارسی در مدح و ثنای حضرت علی(ع) بوده که از قرن پنجم که به وسیله شاعری با تخلص «ربیع» ۴۸۲ ﻫ. سروده شده است. این منظومه که در حدود دوازده هزار بیت است و به عنوان نخستین تجربه شعر حماسی شیعه اثنی عشری به شمار می آید، هم از نظر قدمت تاریخ حماسه های شیعی و هم از نظر در برداشتن نوادر لغات و ترکیبات فارسی کهن در کمال اهمیت است که متاسفانه تاکنون گمنام مانده و در کتب تاریخ ادبیات فارسی به آن اشاره ای نشده است.

نسخه برگردان(فاکسیمیله) به قطع اصل نسخه خطی شمارۀ ۲۵۶۲ کتابخانۀ موزۀ قونیه(ترکیه) کتابت حدود سدۀ هفتم هجری است که با مقدمۀ استاد محمدرضا شفیعی کدکنی و دکتر محمود امیدسالار توسط کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی با همکاری میراثمکتوب و کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران و مؤسسه مطالعات اسماعیلیه منتشر شده است.

علی نامه از جهت سبک و بیان حماسی به خصوص در حوزه توصیف و تصویرگری و ابزارهای آن ارزش فراوان دارد. زیرا این عناصر، وسیله ای است برای ملموس و محسوس تر کردن صحنه های متنوع و مختلفی که در بستر شعر حماسی روی می دهد و به عنوان یکی از معیارهای سنجش کیفی اثر حماسی به شمار می آید. در شعر حماسی، توصیفات و تصاویر، با استفاده از ابزارهای خاصی از قبیل تشبیه، استعاره مجاز، کنایه و اغراق نمایانده می شود که معمولا در شعر حماسی، اغراق مبتنی بر تشبیه و اسناد مجازی است. بررسی نقش هر کدام از این ابزارها در شعر حماسی از دیرباز مورد توجه منتقدان و تحلیل گران آثار ادبی بوده است.

این اثر که در کتابخانه قونیه ترکیه نگهداری می شود نخستین بار از سوی عالم و ادیب شیعی، گولپینارلی، در فهرست نسخ خطی قونیه ثبت شده است. اولین گزارشی که از این کتاب منتشر شد مقاله ای است به قلم دکتر شفیعی کدکنی که در سال ۱۳۷۹ در مجله دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد چاپ شد.

دکتر شفعی کدکنیدر مقاله ای که تحت تاثیر این اثر نوشته می گوید: منظومه ای با این حجم، آن هم از قرن پنجم، به تنهایی کافی است که توجه اهل ادب و تاریخ شعر فارسی را به خود جلب کند. در میان حماسه های منظوم زبان فارسی این کتاب از لحاظ تاریخی در کتاب گرشاسپنامه اسدی قرار می گیرد و تاریخ سرودن آن با تاریخ سراش گرشاسپنامه حدود بیست سال فاصله دارد. از نظر تاریخ شعر شیعی و حماسه های شیعی نیز دارای کمالِ اهمیت است، تا آن جا که می دانیم اولین حماسه شناخته شده شیعی خاوران نامه ابن حُسام خوسفی است که در عصر تیموری سروده شده و حدود چهار قرن بعد از این کتاب تدوین شده است. اگر این همه امتیازات را هم نداشت به تنهایی به عنوان یک منظومه بازمانده از قرن پنجم دارای کمال اهمیّت بود.

آیت الله العظمی سیستانیدر دیدار با رئیس کتابخانه مجلس(در فروردین ۱۳۸۹) ضمن اظهار شگفتی از نوشته شدن کتاب «علی نامه» پنجاه سال پس از سرایش شاهنامه گفت: کتاب علی نامه مرا زنده کرد.

رسول جعفریاندر بیان خاطره خود از دیدار با آیت الله العظمی سیستانی به بیانات ایشان درباره کتاب علی نامه پرداخت و اظهار رضایت زیاد این مرجع بزرگ تقلید را از چاپ این نسخه نفیس که نخستین تجربه شعر حماسی شیعی است بیان کرد.

وی می نویسد: آیت الله سیستانی از چاپ «علی نامه» ستایش کردند و فرمودند من کتاب زیاد می خوانم اما این کتاب را کنار دستم گذاشته ام. این کتاب مرا زنده کرد. از مقدمه آن تعریف کردند و فرمودند که من با پدر آقای شفیعی کدکنی آشنایی داشتم.

وی ادامه می دهد: سپس برخی از نکات مقدمه را بیان کرده و از این که احتمال داده شده که اشعاری بعدا اضافه شده از محققان آشنا به این متون خواستند که روی متن کار کنند که کدام یک اصل و کدام یک الحاقی است. تأکید ایشان این بود که یک همچنین کتابی بعد از پنجاه سال از تألیف شاهنامه بسیار اعجاب دارد.

دکتر گرمارودیهم سال ها قبل در این ‎باره گفته بود: در میان حدود ۱۲ هزار بیت موجود می توان حدود ۳ هزار بیت قابل ستایش یافت که البته در صورت ترمیم و چاپ حروفی و رفع ایرادات ناشی از کاتب چه بسا به بیش از ۳ هزار بیت برسد. دو مزیت عمده علی نامه در مقایسه با دیگر آثار مشابه عبارتند از اینکه چهره تاریخی علی نامه بسیار جدی تر از آثار مشابه خود است و همچنین از آنجا که این اثر به لحاظ زمانی نزدیکترین اثر به شاهنامه است، خود به خود بیشترین شباهت زبانی را به شاهنامه دارد که بر ارزش آن می افزاید.


رضا بیاتمصحح کتاب علی نامه، دانشجوی دکترا در رشته ادبیات است که پیش از آغاز کار تصحیح این کتاب ارزشمند کار تدوین و ویرایش ۱۷ اثر ادبی نظم و نثر را انجام داد. وی از سال ۱۳۸۱ تحقیق و بررسی پیرامون " علی نامه " را به همراه ابوالفضل غلامی آغاز کرد و نهایتا در سال ۸۹ نسخه تصحیح شده این کتاب را به دست علاقه مندان به تاریخ ادبیات اسلامی رساند.

ویدر گفتگو بامشرقضمن معرفی کتاب از فراز و نشیب های کار تصحیح گفت و اظهار داشت: علی نامه اولین منظومه حماسه شیعی است، تا قبل از اینکه علی نامه کشف شود همه فکر می کردند اولین کتاب شعر شیعی جدی خاوران نامه ابن حسام(قرن نهم) است. ولی با کشف علی نامه(قرن ۵) تاریخ شیعی حدود ۴۰۰ سال افزایش پیدا کرد.

مصحح " علی نامه " ادامه داد: این کتاب ۶۲ سال بعد از شاهنامه و درقالب یازده هزار و دویست و بیست و دو بیت سروده شد. برخی ابیاتش بسیار قدرتمند و بعضی ابیاتش ضعیف است. آقای موسوی گرمارودی مدعی است که این بخش های ضعیف توسط شاعر دیگری سروده شده است. یعنی چون کتاب جزوه جزوه بوده و بخش آغاز و پایان به مرور زمان از اول و آخر جزوه افتاده و یک شاعر ضعیف تلاش کرده که کتاب را بازسرایی کند. این نظریه آقای گرمارودی به واقعیت نزدیک است و احتمال دارد که این اتفاق رخ داده باشد.

بیات درباره اطلاعات محدود شاعر اصلی اضهار داشت: ما فقط یک تخلص شاعر داریم؛ " ربیع "! بیش از این چیزی از آن نمانده با توجه به فضای شیعه ستیزی و شیعه کشی که در دوره غزنوی بوده نمی توان انتظار داشت که اطلاعات بیشتری از وی به دست برسد. در هر حال این کتاب ارزش تاریخی بسیاری دارد و خیلی به تاریخ پای بند مانده است.

وی تصریح کرد: اصل کتاب در کتابخانه قونیه است، تصاویری از این نسخه هم در دانشگاه تهران نگهداری می شود که آقای شفیع کدکنی سال ۷۹ این نسخه عکسی را دیدند و قرار شد من و آقای غلامی این کتاب را به عنوان پایان نامه تصحیح کنیم. ما سال ۸۳ پایان نامه را دفاع کردیم و سال ۸۹ هم کتاب آن چاپ شد.

مصحح علی نامه درباره ماجرای تقابل این کتاب با شاهنامه فردوسی اظهار داشت: خود شاعر ادعایش این است که شاهنامه جذاب و زیبا است ولی دروغ است! بنابراین باید به دنبال حماسه واقعی و راستین بود. از این رو زندگی امیرالمونین که حقیقت هم دارد را با زیان شعر روایت می کند. تمام اتفاقات و جنگ های دوره امام اول شیعیان از ابتدا تا انتها روایت می شود. ادعای قابل تامل " ربیع " این است: قبل از اینکه شاهنامه به وجود بیاید بین مردم علی نامه خوانی و حمزه نامه خوانی مرسوم بوده ولی وقتی علی نامه را شناختند بحثمنقبت خوانی در میان مردم رایج شد.

بیات در ادامه گفت: فردوسی خودش شیعه است و بعید است چنین قصدی داشته باشد. این را می دانیم که سلطان محمود در آغاز کار با شاهنامه مقابله کرد اما این که بعدش چطور جا افتاد و ترویج شد خدا می داند.

وی سپس درمورد پشتیبانی و هزینه های این اثر اظهار داشت: موسسه میراثمکتوب لطف کردند مسئولیت چاپ کتاب را به عهده گرفتند. از نسخه خطی برای ما عکس مطلوب و رنگی فرستادند و با مسئولان فرهنگی ترکیه رایزنی کردند تا با ما همکاری کنند. این کتاب به محض چاپ مورد استقبال قرار گرفت و ظرف دو سه ماه چاپ اولش تمام شد. اتفاق جالب دیگری که افتاد این بود که در کنار حالت مکتوب کتاب، بحثنقالی کتاب خیلی رونق گرفت! آقای ابولفضل ورمزیار از نقال های و مرشد های خوب کشورمان آمدند و نقالی علی نامه را برعهده گرفتند.

نویسنده و ویراستار کتب مذهبی ادامه داد: بعدا این فضا به فضای نقالی مذهبی در دیگر منظومه های دینی هم کشیده شد. بحثپرده احیا شد و عملا بعد از اقای ورمزیار گروه دیگری به اسم گروه میثم آمدند کار پرده خوانی را انجام دادند، که الان در تلویزیون هم برنامه هایی دارند. مثلا در ایام فاطمیه با الهام از اشعار علی نامه اجراهای زیبایی را کار می کنند.

وی در خصوص هر گونه دخل و تصرف بر اصل کتاب نیز تاکید کرد: من هیچ تغییری ایجاد نکردیم و تا جایی که امکان داشت به اصل اشعار وفادار بودیم. اما به هر حال نسخه اصلی مخدوش بود و کاتبی هم که در قرن نهم آن را بازنویسی کرده بود آدم بی سوادی بوده است. در بعضی موارد واقعا ما در شاریطی متوجه منظور شاعر نمی شدیم. در تصحیح ممکن است جاهایی اشتباهاتی داشته باشیم ولی به تعمد چنین کاری انجام نداده ایم که نسخه را منحرف کنیم از حالت اصلی خودش. تمام تلاش مان این بود که حالت اصلی و گفته ربیع را کشف کنیم و همان را بیاوریم.

بیات در پایان با ابراز خوشنودی از انجام این تصحیح مذهبی گفت: یکی از برکات این کار این بود که من به دنبال نسخ دیگری در شکل و شمایل علی نامه بگردم. نتیجه این جست و جو خیلی شگفت انگیز بود! حدود ۴۰۰ نسخه دقیقا به همین شکل پیدا کردم که البته شاید قدمت علی نامه را ندارند ولی در دوره های مختلف شعر شیعی خیلی پر رنگ بوده اند. مثلا قبل از صفویه ۴۴ نسخه پیدا کردیم، که الان یک گروه را تشکیل دادیم و بر روی آن کار می کنیم. انشاالله کار تصحیح، سبک شناسی و نقد انجام شود و این آثار هم به ادبیات شیعه معرفی شوند.