فیلم سینمایی بدون قرار قبلی

بهروز شعیبی با ساخت چند فیلم آخرش نشان داد که نمی تواند دیگر فیلمی به اندازه دهلیز بسازد فیلمی که اندازه پرده سینما باشد بیرون نزند منطق روایی یا از سروشکل منسجمی برخوردار باشد ، بعد از روز بلوا که احساس می شد شعیبی آن را با توجه و نگرش سفارشی ساخته که نتیجه اش اندازه تله فیلم است دیگر سمت و سویش را تغییر می دهد و سراغ سینمای مستقل می رود اما همچنان فیلم های شعیبی دایره وار در حال درجا زدن می باشند ، بدون قرار قبلی آخرین ساخته او نمی تواند یک فیلم سینمایی حداقلی باشد چرا که بسترسازی اش جواب مثبتی با نگاه شعیبی نداشته، بدون قرار قبلی اثر کنُد و یکنواختی ست که حتی با جلو رفتن قصه نمی تواند مخاطبش را تحت تاثیر قرار بدهد یعنی قصه کشش لازم برای درگیری مخاطب ندارد انگار که این فیلم باید ده سال پیش ساخته می شد تاریخ انقضای فیلم گذشته، ایده فیلم به ناکجایی کشانده شده شخصیت پردازی ها لنگ می زنند یاسمین با اینکه باید به عنوان شخصیت اصلی به سمپاتی داشته باشیم اما به دلیل منفعل بودنش نمی توانیم قبولش کنیم سی سال آلمان بوده اما فارسی را به درستی حرف می زند و حتی در بیشتر نماها لهجه اش را فراموش می کند از ورود یاسمین به ایران دوربین به شدت توریستی می شود و انگار کارکرد اثر برای جشنواره های خارجی ست دختری که بعد سی سال به ایران می آید چون پدرش وصیت کرده اما کارکرد یاسمین در ایران هیچ منطقی ندارد جز یک دروهمی حتی کارگردان نمی تواند ایده اش را گسترش بدهد تا به یک منطق روایی یا گره افکنی برسد اینکه چرا پسر یاسمین باید مبتلا به اوتیسم باشد و ناسازگار معلوم نیست الکس اگر نا شنوا بود تاثیر بیشتری داشت اما کارکرد این نقص تا سکانس آخر که نمادگرایی مفرط از شفایی ست که نشان هم داده نمی شود هیچ کنش گرایی دیگری ندارد یعنی استفاده ای از او نشده اینکه حالا او نمی تواند بگوید مادر چندان مسئله مهمی برای اثر نیست اضافه کنید که مادر بودن یاسمین هم تعریف درستی ندارد و حس مادر بودنش لنگ می زند خودِ یاسمین هم درست معرفی نمی شود جلوتر مهندس هم به شدت منفعل و عقب افتاده است کجا نشان می دهد او مهندس است اینکه با چند کارگر حرف می زند دلیلی بر معرفی شخصیت او نیست عشقی هم که به یاسمین دارد درنمی آید تحول آنی یاسمین هم بعد پی بردن به اصل ماجرا و رفتنش به حرم امام رضا شوخی به نظر می رسد زنی که سی سال در آلمان زندگی کرده نگرش و واکنش تماما ایرانی دارد و این ضعف در شخصیت پردازی محسوب می شود و نمی توانیم او را به عنوان یک شخصیت باور داشته باشیم همچنین در اجرا هم با اتفاق مهمی روبرو نیستیم یعنی اجرایی که شعیبی در دهلیز یا سیانور داشت در اینجا جواب منفی داده است این فیلم قطعا در حد و اندازه یک فیلم تلویزیونی یا جشنواره ای می تواند باشد ، حضور پگاه آهنگرانی هم به شدت تکرار نقشش در فیلم گیسوم است انتخاب او بشدت اشتباه بوده و بازی آهنگرانی نمی تواند باورپذیری لازم را داشته باشد. شعار اینکه زنده باد ایران و مرگ بر اروپا در فیلم موج می زند و اضافه کنید فیلم زیر بار احساسات گرایی رفته که البته نتوانسته موفق باشد. 

• محمدرضا چاوشی

بدون قرار قبلی نه‌تنها یک پس رفت برای شعیبی محسوب می‌شود بلکه گامی رو به عقب برای کل سینمای ایران است. ظاهراً بنیاد سینمایی فارابی باز هم برگشته است به همان وضعیت اسف باری که در دهه‌های گذشته در سینمای ایران به وجود آورد. باز هم فیلم‌های به ظاهر دینی و معناگرایی که معلوم نیست مخاطب عامی داشته باشد و فروشی. البته که برای چنین بنیادی اساساً فروش فیلم، مسئله مهمی به حساب نمی‌آید. بیش از هفت میلیارد تومان به فیلم بدون قرار قبلی کمک مالی شده است و حاصل آن چیزی است که در دهه 60 و 70 شمسی نمونه‌های آن را به وفور می‌توان یافت. این فیلم از آن جهت گامی رو به عقب است که همان مسیر آثار آن زمان را طی می‌کند و هیچ شیوه بدیع و تازه‌ای برای روایت قصه وجود ندارد. 

ریتم بیش از نیمی از فیلم همانند حرکت همان لاک‌پشتی است که گاهی در فیلم می‌بینیمش. در یک سوم پایانی است که تازه موتور فیلم روشن می‌شود اما دیگر فایده چندانی ندارد. سفر درونی یاسی با بازی پگاه آهنگرانی طبعاً می‌بایست مخاطب را هم درگیر خود کند و ما سیر تغییر و تحول را در او ببینیم. این همان چیزی است که در فیلم غایب است و سعی شده است با چند المان و شیء مانند انار، تار، حوض و ... این خلاء پر شود که نمی‌شود. مشکل اصلی فیلم شعیبی این است که همه جایش فریاد می‌زند که سفارشی است و نمی‌تواند خود را از این پیله رها کند. اگر نام بنیاد فارابی را هم نمی‌دانستیم گویی وزارت گردشگری سفارش ساخت این اثر را داده است و چه تصاویر کارت پستالی خوبی که به کار آن‌ها می‌آید برای معرفی ایران به خارجی‌ها. تازه‌ترین ساخته شعیبی در مجموع با اینکه خوش آب و رنگ است اما در حد یک تله فیلم تلویزیونی است که اگر مخاطب حوصله‌اش بکشد می‌تواند به تماشای آن بنشیند. 

• زهره نبی زاده

جشنواره چهلم فیلم فجر که با حواشی فراوان، قبل، حین و بعد از برگزاری روبرو بود به پایان رسید و جوایز آن هم به خوبی و خوشی تقسیم شد. برخی هم با تعجب به این رویداد نگریسته و اعتراص کردند و آن را غیر قابل باور پنداشتند. اما تعجب نگارنده از همین اعتراضات است زیرا همه شرکت کنندگان در یک زمین بازی وارد شده اند که به خوبی برگزار کنندگان، قوانین، داوران و تحلیل و تفسیر کننده آن یعنی صدا و سیما را می شناسند. در بالای این زنجیره رئیس سازمان سینمایی جناب آقای محمد خزایی تهیه کننده «قلاده های طلا» و در پائین زنجیره برنامه هفت و مسعود فراستی -که یک فیلمفارسی سخیف را جزو سه فیلم برتر آن می داند و هر سه چهار دقیقه هم قهقهه می زده- می باشد. بیش از یک دهه است که سینما گران دروغگویی، پنهان کاری و مصلحت اندیشی برای دیگران را یکی از بزرگترین مصائب جامعه می دانند و آن را دستور کار فیلمسازی خود قرار داده اند. اما بدانید اکنون آشکارا به زبان سینمایی خودتان «بدون قرار قبلی» اعلام می کنند اگر صلاح بدانیم می توانیم به شما دروغ بگوییم، پنهان کاری کنیم، مسیر زندگیتان را به آنچه ما می خواهیم تغییر دهیم در حالی که همه اینها را از سر خیرخواهی انجام می دهیم.

بدون قرار قبلی فیلمی برای فرهنگ ایرانی است که دچار تله غرب‌زدگی شده. بهروز شعیبی با توجه به انباشت تجربی‌اش از آثار تلویزیونی و سینمایی، مشخصا سریال «پرده نشین»، می خواسته اثری هم قد اجتماع و معرفت ایرانی تولید کند. نگاه این فیلمنامه به ادبیات مصطفی مستور بار دیگر ثابت می کند، پیوند اقتباس و برداشت آزاد از ادبیات داستانی می تواند سینما و شکل گیری ایده سینمایی را متحول کند. بازی آهنگرانی منهای لهجه و اداهای غریبه بودنش، تا اندازه‌ای قابل دفاع است. رابطه یاسی با فرزندش، الکس، و چگونگی برقراری ارتباط او با برادر خود و وکیل خانوادگی‌شان، موضوعی است که با آن مسئله پیدا می کنم و حسرت آن را می خورم که ای کاش اینگونه نبود و فیلم راهش را به سمت نقد و دفاع از عقایدی که شخصی و فردی هستند کج نمی کرد.

یاسِ پژمرده

شروع فیلم با آنچه از فیلم‌های ایرانی می‌شناسیم متفاوت است. دکتر، یاسی، در حال احیای بیمار است و ما در یک کات موضوعی می بینیم که مردی ناشناس می میرد. در سکانس بعد به او خبر می دهند که پدرش فوت کرده و وصیت او است که به ایران بازگردد، وصیتی که نانوشته است و... . دکتری که مرگ زیاد دیده چیزی در آن مرگ و خبر فوت پدر حس می کند و غم را بر دل او می نشاند که کاملا مصنوعی است. مسئله‌ای که با شخصیت پیدا می کنم از همین ابتدا نمایان می شود شخصیتی که شعیبی ساخته ذاتا ناامید، خسته و آماده برای گریستن است. این جا به جایی در مکان و سکانس پایانی در حرم امام رضا، چیزی به ذات او اضافه نمی کند. به عنوان مثال چگونه شخصیتی که به یاد نمی آورد بازی در حیاط خانه و اتفاقاتی که در پی آن رخ داده را، می تواند از مشهد و امام رضا تاثیر بپذیرد؟. در بنیاد شخصیت پژمردگی نهادینه شده، پدر و مادرش از هم جدا شده اند، خود از همسرش جدا شده؛ این ابژه‌ها شاید کاربرد مکانیکی در داستان نداشته باشند اما ابزاری برای ساخت ذات شخصیت‌اند. از سویی دیگر دلیل جدایی یاسی از همسرش فرزند ناتوانشان عنوان می شود. فرزندی که به گفته خود او از همه باهوش‌تر رشد کرده و بدون چهاردست و پا راه افتادن شروع به راه رفتن کرده. تصمیم به جدایی یا وصال یک انگاره فرهنگی نیست و نه تنها یک انتخاب شخصی است بلکه حتی نمی توان آن را به طور مستدل عنوان کرد. پس در این جا نقد فیلم بر فرهنگ غرب که با دیالوگی از قول شخصیت بیگانه عنوان می کند: تحمل افراد هم اندازه هم نیست و در جوابش از زبان الهام کردا می شنویم: تنها ما ایرانی ها هستیم و... باطل است. ما نه تنها از همان ابتدای ملاقات فرنگیس، مادر یاسی، با او کم کم وارد عقبه ذهنی – روانی شخصیت می شویم بلکه پس از خوانش نامه‌ای که پدر به عنوان وصیت برای او گذاشته می فهمیم که ازدواج والدینش از ابتدا اشتباه بوده. در خلاصه این فیلم جمله عجیبی آمده است: ... اقامت کوتاه او در زادگاه پدر و دیدار با کسانی که پدرش را می‌شناسند او را به درک تازه‌ای از انسان و مفهوم مرگ می‌رساند. سوال اصلی این گونه مطرح می شود که آیا این فیلم توانایی آن را دارد که نشان دهد فرهنگ ایرانی نگاه جذاب و مفهومی نسبت به مرگ و انسانیت دارد.

کودکانگی

مقصد هدف فیلم ساز مشهد است. ما حتی در تهران چیزی از فرهنگ ایرانی نمی بینیم که این خود نگاه جبهه گیرانه فیلم‌ساز را می رساند. در مشهد نیز آنچه دیده می شود مانند عکسی است که در آلبوم خاطرات ورق می خورد. مردانگی مهندس، با بازی مصطفی زمانی، نوعی از انسانیت است که می تواند در هر جغرافیا و زمان دیگری اتفاق افتد. اعتراف مهندس به آن که خواسته من بود که شما به ایران بازگردید کودکانه ترین نقطه فیلم است. اگرچه شک یاسی به کسی که دو سال به طور ناشناس با او چت می کرده و... به این کودکانگی سرپوش می گذارد اما به هیچ وجه بهانه‌ای برای آن نمی شود که مردانگی شخصیت مهندس را که هیچ ربطی به ایرانی بودن او ندارد اینگونه نشان دهیم. تنهایی ناتمام یاسی با هر پلان فیلم بیشتر نمایان می شود و سکانس پایانی که الکس در حال به دور خود دویدن است، ناقل معنای انتظار نیست؛ تیتراژ پایانی فیلم بیشتر این پیام را می رساند تا کل فیلم. در چنین حوزه‌ای می توان از «ناگهان درخت» صفی یزدانیان یا «یک حبه قند» میرکریمی، فیلمی که به مراتب فرهنگ ایرانی را بالغانه‌تر نشان داده و... نام برد. بهروز شعیبی فیلم‌ساز حرفه‌ای است داستان را می شناسد و داستانگویی در مدیوم سینما را بلد است اما آنچه این اثر را از دیگر آثارش جدا می کند تلاش برای به رخ کشیدن برتری فرهنگ ایرانی بر غرب است. تلاشی که به هیچ وجه برای تماشاگر این روزهای جامعه ایران که به طور گسترده توان دسترسی به آثار سینمایی جهان را دارد قابل پذیرش نیست و حتی می تواند معکوس عمل کند.

« پاسخی واقعی به تصویر دروغین عنکبوت مقدس »

همان طور که اشاره کردیم، «بدون قرار قبلی» تلاش می‌کند جایگاه و ارزش واقعی حرم امام رضا(ع) را به عنوان مأمن و پناهگاهی برای همه افراد فارغ از محل زندگی و اعتقادات شان، نمایش دهد و در تحقق این هدف نیز موفق است. این تصویر با توجه به مسیری که «یاسمن» طی می‌کند و روندی که قصه دارد بدون اغراق، کلیشه یا شعار نمایش داده می‌شود و مخاطب را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد.

«بدون قرار قبلی» اگر چه سال گذشته و بدون توجه به فیلم «عنکبوت مقدس» ساخته شده است، اما به هر صورت آن   را می‌توان پاسخ خوبی برای این فیلم موهن دانست، چرا که تصویری درست و واقعی از تاثیر عمیق امام رضا(ع) بر روح انسان و آرامشی را که به او اعطا می‌کند، پیش چشمان مخاطب به نمایش می‌گذارد.