وضع ”بی گفتگو“

به گزارشخبرگزاری تسنیم، حامد حاجی حیدری استادیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در یادداشت اختصاصی خود برای تسنیم نوشت:

▓ قضیه

■ مردم با سکوت، کنار هم در راهروهای مترو می ایستند، و با هم سخنی نمی گویند؛

■ برنامه های مبتنی بر گفتگو در تلویزیون، بی فرجام می مانند و عاقبت خوشی پیدا نمی کنند؛

■ مدت هاست که قرار است تا کرسی های آزاداندیشی راه اندازی شوند، ولی عملاً کرسی گرمی افروخته نمی گردد.

■ زبان ها و گفتگوها به لکنت افتاده است…

■ چه بلایی سر ما خواهد آمد؟ بر ما چه می رود؟

■ برای برخی، استمرار این وضع، با کثرت بی انتهای تفاوت هایی که به توافق منتهی نمی شود، «باحال» و بازیگوشانه به نظر می رسد؛ ولی برای تحلیل گر اجتماعی، بیم فراگیر شدن «وضع بی گفتگو»، بی گمان، پیش هشدارهای برخوردهای اجتماعی کوبنده و نهایتاً یک وضع فاشیستی خواهد بود؛ این که کسانی به فکر فرو روند تا روندهای مد نظر خود را نه از طریق گفتگو، بلکه در عمل، و به نحوی خرد کننده ای اعمال کنند.

■ بی گمان، در کوران سکوت «مترو»، افکار و انگیزه ها، خمود نیستند، بلکه با گسترش تکنولوژی های اطلاعاتی و ارتباطی، افکار و انگیزه ها به حرکت درمی آیند، ولی وقتی زبان ها گشوده نمی شوند، جنب و جوش افکار و انگیزه ها، بی گفتگو، نهایتاً به عمل فاشیستی خرد کننده منتهی می شود. آن وقت، دیگر برای علاج این ضایعه دیر خواهد بود.
■ علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد، و باید پایه های هویتی برای ارتباط را گسترش داد. این پایه ها از ساز و کارهای نهادی ارتباط مهم ترند. باید عقل و اعتبارها و احترام ها را احیا کرد.

■ وضع و حال امروز مردم یونان و مصر و اوکراین و…، آیینه ای است که نشان می دهد که گسترش مفرط کثرت گرایی، همیشه با مسالمت و بی قیدی و ولگردی همراه نیست. سر بزنگاه، چنین ملتی نخواهد توانست در مورد مسائل مهم و حتی سطحی به توافق برسد، و در آن وقت، رویارویی خشونت ها، به تنها راه حل بدل خواهد شد.

░▒▓ ریشه یابی قضیه

■ ریشه های «وضع بی گفتگو»، متعددند، و وزن هر یک از این عوامل متفاوت؛ از گسترش علوم تجربی و ریاضیات کم عمق جدید به جای فلسفه و اخلاق و حکمت های عمیق گرفته، تا شهرنشینی، دموکراسی، ظهور تکنولوژی های جدید ارتباطی، و….

■ ولی همه این علل، در ژرف، به تغییر جهان بینی ما نسبت به زندگی معطوف می شود. این جهان بینی، به عمق معرفت اهتمامی ندارد، و در عوض، به کثرت و زودگذری و عمل گرایی اهمیت می دهد. مردمان امروز، دوست دارند تا پرواز کنند و تند و تند کارها را به انجام برسانند، هر چند که ریشه های عمیق قطع شوند و در این قطع ریشه های عمیق، وجوه مشترک انسان هاست که رفته رفته کم رنگ تر می شود.

■ رنگ باختن حکمت که ریشه در فطرت مشترک انسان ها داشته باشد، موجب دور شدن انسان ها از هم می شود و نهایتاً انسان ها نمی توانند به زبان انسانی با هم سخن بگویند، بلکه پول و قدرت، به واسطه جدید مبادلات مردم تبدیل می گردند.

■ البته، غیر از حکمت، سنت ها نیز ریشه های پایداری برای ارتباط انسان ها بوده اند، ولی خواست فایق آمدن فروپاشی جامعه و عبور از جامعه بی گفتگو، نباید منجر به محافظه کاری، به مفهوم دفاع از سنت هایی شود که نشود مبنای حکیمانه ای برای آنان جست.

■ امروز، مطالبه حکمت، یک مطالبه اجتماعی فوری برای نجات از برخوردهای خشونت باری است که در امتناع گفتگو برانگیخته می شود.

░▒▓ برهان

■ نظریه پردازان اصلاحات، ترویج گفتگو را در یک سطح درشت و نهادی جستجو می کردند، بدون آن که به پیش شرط های ظریف معرفتی گفتگو توجه نشان دهند. آن ها، گمان داشتند که برای ارتقاء نهادهای گفتگو از قبیل مطبوعات و احزاب، باید به تسامح و کثرت گرایی دامن بزنند، غافل از این که در همان حال، با کثرت گرایی و ولنگاری و سهل انگاری، پای بست های معرفتی و هویتی و اخلاقی گفتگو را ویران می سازند. آن ها با اصرار بر تعدد قرائت ها، و تهاجم به اصول گرایی، اصول لازم برای گفتگو را منهدم کردند.

■ نظریه پردازان اصلاحات، به دفاع از چند پارگی ذهنیت برخاسته و آن را دال بر فروپاشی پایگاه های اقتدار نهادی، و به نفع تفاوت فرهنگی دانستند، و در همین راستا، نهیلیسم ناشی از فقدان یک توضیح اصول گرا و تاریخی از شرایط گذشته و حال و آینده را به حال خود گذاشتند. اکنون، آن ها از فرط نهیلیسم، به بازیگوشی و التقاط فرهنگی پناه برده اند. رفته رفته، چندپارگی و انشقاق، تجربه و معنا بر بسترهای تازه ای هم گسترش یافت؛ بر بستر مصرف گرایی، کثرت بسیار متنوع رسانه ها و تکنولوژی های اطلاعاتی.

■ فرآیند نهیلیستی شدن بیش از پیش طبقه متوسط شهری، در کل، بنای مناسبات اجتماعی را و به طور خاص، بنیان عاملیت های سنتی و خردگرای تربیت و جامعه پذیری را ویران می کند. پیش از این، تصور بر آن بود که هویت در قلمرو مناسبات اجتماعی بی واسطه ای چون روابط خانوادگی و دوستانه قوام و دوام می یابد، ولی در عمل، نهیلیسم رسوخ یابنده، بنیان های خانواده و روابط دوستانه را نیز هدف قرار داده و آن ها را بیش از حد، موقتی و زودگذر کرده است. آمار تکان دهنده ثبت طلاق در تهران(۳۵ درصد ثبت طلاق، به ازای ثبت هر ۱۰۰ ازدواج) تأیید می کند که خانواده هم «مترو» ای شده، و به نحوی عبور و مرور و آمد و شد تقلیل یافته است، و از شکل محلی برای ارتباط باقرار خارج می شود.

■ هویت مدرن، با وجود درگیری مدام با وضع و حالی پر تنش، نهیلیستی، و متکثر، تقدیرش چنان شد که باز هم در روابط و نقش های اجتماعی متمایزی در درون ساختارهای زاینده ی زندگی مدرن ظاهر شود. این ساختارها، زمینه را مهیای تکوین هویتی می سازند که متکی بر مرزهایی بسیار مبهم است، و حدود و ثغور «خویشتن» هر فرد را بر مبنای تمایز مبهم میان عالم درون و عالم برون، تمایز میان خود و دیگری، تعیین می کنند. «غربت» و «غریبگی» که اشاره صریحی به وضع و حال مردمان ساکت در مترو، و اشخاص بیگانه و متخاصم در مناظره های تلویزیونی دارد، متضمن حیاتی درونی است که فرد را از جامعه ی بیرون منزوی می نماید، یا در تقابل با آن می نهد.

░▒▓ انزوای بیشتر…

■ طبقه متوسط شهری در «وضع بی گفتگو»، عرصه های جست و جوی هویت را در کردارهای مصرف و تجربه ی گذرای فنون ارتباطی جدید و اینترنت جستجو می کند.

■ فرهنگ اینترنت که به طور انبوه، تولید و بازتولید می شود، توده ای با بسط بی حد و حصر دامنه ی امکانات فرهنگی و نمادین، وسایل و منابع جدیدی برای تکوین هویت اجتماعی و شخصی مقابل افراد نهاده است؛ گو این که ماهیت موقت و مقید مناسبات مصرف، مجال تعریف کردن، استحکام بخشیدن و معتبر ساختن هویت «خویشتن» را که قالب های اجتماعی هم گروهی و پیوندهای پایدارتر میان اعضای گروه های سنتی به افراد می دادند از ایشان دریغ می دارد. به رغم پاره ای هیجان ها و خلاقیت ها که در سایه ی نوآوری های فرهنگ توده ای و ملازم آن، پیدایش یک باره ی هویت های سیال، متغیر و پیش بینی ناپذیر بالیده اند، حد و مرزها و توانایی های خویشتن افراد تا حدود زیادی موکول به قالب ها و شکل های هم گروهی می شود که ساختارهای مصرف انبوه، دست کم در اشکال کنونی شان، شکل گیری آن ها را مختل نموده اند.

■ به این ترتیب، گویا سرنوشت هویت در کشاکش دو دسته فعالیت متمایز آدمیان با بن بست مواجه شده است؛ از یک سوی، گرایش به مصرف و از سوی دیگر، گرایش به ارتباط، تعامل و مشارکت؛ گرایش های متضاد و متقابلی که در ترکیب هایی بی وقفه در حال تغییر به هم می آمیزند و چه بسا تلفیق می شوند. بدین سان است که حلاجی مسأله ی هویت در دنیای نهیلیستی طبقه متوسط شهری، ما را ملزم می دارد به تحلیل روابط متقابل و تنش هایی بپردازیم که میان توانمندی ها و لذت های حاصل از مصرف، از یک سو، و تلاش برای رسیدن به پیوستگی اجتماعی مجازی، از دیگر سو، وجود دارد. در میان لایه های اجتماعی نهیلیستی، مصرف و مناسبات اجتماعی، دو منبع اصلی خود بنیادی و معنای شخصی به شمار می آیند که پیوسته با هم پیکار می نمایند، به قسمی که هر یک به تناوب، دیگری را تضعیف و گاهی تقویت می کند؛ اغلب تضعیف و گاه تقویت می کند.

■ ساختارهای اجتماعی سنتی و خردگرا و علم خواه، رفته رفته کارآیی خود را در مقام منابع موثق و پایدار معنا و تعیین هویت از کف خواهند داد. تأثیرات ذاتاً انشقاق افزای مصرف و ارتباطات سایبر، سرانجام، با مشغله زیادی که برای فرد مصرف کننده و ملزم به ارتباط ایجاد می کنند، نهایتاً انسانی به وجود می آورند که مدام سر در گریبان تلفن همراه خود دارد و برای لحظه ای هم نمی تواند از آن خلاص شود و با دیگری درد دل یا همدردی کند. بدین ترتیب، و در حالی که افراد هر یک به نوبه خود به هم بی توجهی می کنند، هویتی که باید در آیینه نگاه دیگران ملاحظه شود، بحرانی می گردد. تعریف های یکپارچه و یکدست از خویشتن از دست می رود. زیست مصرفی و به شدت موبایل زده، با یورش همه جانبه به مناسبات اجتماعی، این حیطه را کاملاً در خود مستحیل می گرداند، آن را تکه تکه می کند، و سپس، آن را از اول، چنان بنا می کند که تصور و شناخت افراد از خویشتن را از اساس زیر سؤال می برد.

░▒▓ از یک دید وسیع تر…

■ از یک دید وسیع تر، لایه های نهیلیستی در طبقه متوسط شهری، در اثر بی تکیه گاهی به امری اصیل و حکیمانه که ملاک و معیار ارزیابی ها باشد، و اکتفا به یک سلسله امور اعتباری و قراردادی که پایه و اساس متین و قابل اعتمادی ندارند، فاقد نیروی لازم برای جلب و جذب طبع بلند نظر آدمی به سوی اهداف انسانی او خواهند بود. در اثر این سستی، در گفتار و کردار، بی بند و باری و ظاهر سازی و خود را به نرخ روز عرضه کردن، و خواهی نخواهی، به نوعی کاهنده و کشنده از ریاکاری و نفاق راه می برد. خشم های انباشته از این همه ستم و نفاق و فریب، که هر یک از این افراد به یکدیگر روا می دارند، شاید اکنون در ظاهری ملایم تحمل شود، ولی با خشمی در زیر دندان ها ذخیره می شود تا در یک فرصت مناسب تشفی یابد. این جامعه مستعد برخوردهای کوبنده و هولناک می شود.

■ باید، مصلحان اجتماعی به جای دمیدن در بادکنک نهیلیسم، این لایه های اجتماعی را خطاب قرار دهند، و معیار تطابق ظاهر و باطن، را به معیار تعیین ارزش فرد و گروه تبدیل کنند.

■ در راه احیای این روابط انسانی از دست رفته، اولین مرحله این است که اصالت امری توحیدی که در درون آدمی ریشه دارد، به رسمیت شناخته شود، تا بتواند مبدأ ارزیابی برای ارزش های معمول و متعارف بشری قرار گیرد. اگر چنین امر اصیلی در کار نباشد، چه عامل دیگری می تواند تحریک کننده ی فداکاری یک انسان به سوی هدفی یا باز دارنده ی او از کاری لذیذ و در عین حال مخرب باشد؟

■ علاوه بر احیای توحید، اراده ای لازم است که موجب تسلط بر خواهش های نفسانی شود و آن چه را ملایم با بطالت و تن پروری است رها سازد و انسان را از هرج و مرج داخلی و تضاد درونی رهایی بخشد… تا در نتیجه، آدمی تبدیل به عنصری جدی و فعال گردد که بتوان روی او برای ارتباطات اجتماعی مثمر ثمر حساب کرد.

■ در عمل، اسلام که در طول تاریخ خود، ظرفیت و توش و توان بی پایانی برای نجات جامعه اسلامی از اقسام مصائب اجتماعی و فکری نشان داده است، برای این وضع راه حلی دارد؛ در درجۀ اول، اصرار دارد که مبدأ همه ارزیابی ها را هستی یگانه ای معرفی نماید که ذات و صفات او، مفهومی نیرومند برای جمع آوردن همساز هر آن چیزی است که خوب است. اسلام، این ملاک و معیار زیست اخلاقی یکپارچه را در نبوت و امامت استمرار داده است، و به یک نظام هنجاری منسجم برای راهنمایی اخلاقی انسان ها دست یافته است.

■ گام دوم در راه حل اسلام، به نحو شگفت آوری اصلاح زبان است. اسلام، اصلاح زبان را پس از ارکان توحید و نبوت و معاد، اولین قدم ممکن و مؤثر می داند که با تحت کنترل در آوردن آن، اصلاحات دیگر را آسان و عملی می بیند. اگر در یک فرد یا در یک گروه و جامعه، اظهارات و تظاهراتی اغفالگر، نادرست، مبالغه آمیز و سست و نسنجیده وجود نداشته باشد، خود به خود سایر اعمال و رفتار وضع جدی تری می یابد؛ و همه ی امور در مجرای شایسته ی خود قرار خواهد یافت.

■ «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ و َقُولُوا قَوْلًا سَدِیدًا. یصْلِحْ لَکمْ أَعْمَالَکمْ وَیغْفِرْ لَکمْ ذُنُوبَکمْ و َمَن یطِعْ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِیمًا»(احزاب / ۷۰ و ۷۱). ای ایمان دارها، خدا را در نظر داشته، حساب شده و سنجیده سخن گوئید، سخنی را که متین و استوار است بر زبان آرید، و غرض شما از سخن گویی بیان حق باشد؛ آنچه را حساب نشده و نسنجیده است بر زبان نیاورید، تا خدا کارهای شما را به اصلاح آرد، گناهانتان را بیامرز و پاکتان سازد. و او که خدا و فرستاده اش را فرمان بردار باشد، به رستگاری بزرگی رسیده است(توأم با برداشت هایی از علی غفاری و رابرت دان).
■ هوالعلیم

*استادیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

انتهای پیام /