ایران چگونه به غنی سازی ۲۰ درصد دست یافت؟

به گزارش خبرنگار سیاسیخبرگزاری تسنیم، یکی از امتیازاتی مهمی که در توافقنامه ژنو و بنا بر عقیده دیپلمات های جمهوری اسلامی در ازای به رسیمت شناخته شدن حق غنی سازی ایران به طرف غربی واگذار شده است، موضوع تعلیق غنی سازی ۲۰ درصد، تعلیق غنی سازی بالای ۵ درصد، اکسید کردن اورانیوم ۵ و ۳.۵درصدی که جدیدا تولید شده و یا در آِینده قرار است تولید شود، می باشد.

در میان امتیازات فوق، امتیاز تعلیق غنی سازی ۲۰ درصد درجه اهمیت بالاتری برای طرف مقابل داشت چه آنکه بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر رژیم صهیونسیتی از جمله افرادی بود که با رایزنی با کشورهای ۱ + ۵ به صورت جدی به دنبال محروم کردن ایران از این حق بود.

وی بار ها در سخنرانی خود غنی سازی ۲۰ درصدی ایران را نشانه غیرصلح آمیز بودن برنامه هسته ای جمهوری اسلامی عنوان کرده بود و حتی برای متوقف ساختن ایران در این زمینه دستگاه جاسوسی دولت وی، ۴ تن از دانشمندان هسته ای ایران را که به صورت مستقیم و غیر مستقیم با موضوع غنی سازی ۲۰ درصد مرتبط بودند ترور کرد.

غنی سازی ۲۰ درصد از چند جهت برای ایران اهمیت داشت؟

اول آنکه غنی سازی در این مقیاس نیاز ایران به کشورهای غربی برای تامین سوخت نیروگاه مهم تهران و در نتیجه نیاز بیماران به رادیو دارو را مرتفع می ساخت.

دوم آنکه ایران می توانست براساس اختیاراتی که NPTبرای کشورهای عضو در نظرگرفته، با فروش سوخت ۲۰ درصد کسب درآمد کند. همانند آرژانتین که اواخر دهه ۶۰ شمسی در ازای ۱۰۰ کیلو اورانیوم ۲۰ درصد رقمی معادل ۵ میلیون دلار از ایران دریافت کرد.

سوم آنکه ایران با استفاده از اورانیوم ۲۰ درصد می توانست غنی سازی در سطح بالا تر را نیز تجربه کند. مثلا برای سوخت برخی زیردریایی ها و کشتی ها غول پیکر نیاز به اورانیوم ۴۵ تا ۵۰ درصد است.

برای به دست آوردن اورانیوم در مقیاس بالا تر باید اورنیوم با غنای ۲۰ درصد فرآوری شود و این امکان وجود ندارد که بتوان به یک باره اورانیوم ۵ درصد را به اورانیوم بالا تر از ۲۰ درصد رساند.

چهارم آنکه اورانیوم ۲۰ درصد قابلیت فرار هسته ای ایران را بالا برده بود.

هر چند ایران بار ها به صورت رسمی اعلام کرده بود که به دنبال ساخت بمب اتم نیست، اما توانایی ایران در تولید اورانیوم ۲۰ درصد این ترس را در میان غربی ها به وجود آورده بود که در صورت برخور نامتعارف با ایران به عنوان مثال حمله اسراییل به تاسیسات هسته ای ایران، جمهوری اسلامی کمتر از ۶ ماه اورانیوم ۲۰ درصد خود را به اورانیوم ۹۰ درصد تبدیل می کند و به دنبال ساخت بمب اتم می رود. در واقع فرار هسته ای هیچ گاه از سوی ایران بالفعل نمی شد اما ایران با همین برگه می توانست بزرگ ترین امتیازات را از غرب بگیرد.

ایران چگونه به ۲۰ درصد دست پیدا کرد؟

موضوع دست پیدا کردن ایران به توانایی غنی سازی اورانیوم ۲۰ درصد اما به سال ۸۷ باز می گردد. آن زمان که راکتور تحقیقاتی تهران که مصرف صرفا تحقیقاتی و پزشکی داشت و ایزوتوپ های دارویی تولید می کرد با بحران اتمام «سوخت» مواجه شده بود.

راکتوری که سال ۱۹۶۷ میلادی توسط آمریکا در مرکز تحقیقات اتمی تهران ساخته شده بود و ایران، پس از انقلاب سوخت مورد نیاز این راکتور را از آرژانتین وارد می کرد.

سوخت راکتور تهران در نتیجه قراردادی میان ایران و آرژانتین در سال ۱۹۸۷ از اورانیوم ۹۳ درصد به اورانیوم ۲۰ درصد تغییر پیدا کرد و این کشور از همان سال که ۱۱۶ کلیوگرم اورانیوم ۲۰ درصد در اختیار ایران گذاشت و به فروشنده ای ثابت برای تهران تبدیل شد.

خرید سوخت برای راکتورهای تحقیقاتی فرآیند پیچیده و مشکلی نبود حتی ایران در بحبوحه جنگ با عراق توانست سوخت مورد نیاز خود را وارد کند تا اینکه در سال ۱۳۸۷ پس از اعلام نیاز ایران به آرژانتین برای دریافت اورانیوم ۲۰ درصد با مداخله آمریکا، این کشور از در اختیار گذاشتن اورانیوم خودداری کرد.

ایران در آن زمان در شرایط حساسی قرا گرفته بود. از یک سو خاموش شدن هسته مرکزی راکتورتهران به علت نبود سوخت یک گام به عقب بزرگ در موضوع هسته ای به حساب می آمد و فعال کردن آن پروسه خاص خود را داشت، از سوی دیگر کشورهای غربی نیز با علم به احساس نیاز ایران به دنبال کسب امتیازات حداکثری و خالی کردن انبارهای ذخیره اورانیوم ۳.۵و ۵ درصد ایران بودند.

از این دو مهم تر در صورت عدم تدبیر مناسب و از کار افتادن راکتور تهران تهیه رادیو دارو برای بیماران خاص متوقف و با توجه به نیاز همیشگی این بیماران به داروهای هسته ای عملا کشور با یک بحران مواجه می شد.

البته بنا بر گفته مقامات ایرانی، مسئولان وقت از همان سال ۸۷ که خطر اتمام سوخت راکتور تهران را احساس کردند به فکر تامین سوخت ۲۰ راکتور تهران بودند. برای همین تکمیل تاسیسات هسته ای فردو را سرعت بخشیدند.

شهریور سال ۸۸ بود که مقامات ایران پس از انتشار اطلاعاتی در رسانه ها مبنی بر وجود تاسیسات هسته ای زیرزمینی در ایران اعلام کردند که در چارچوب NPT و ده ماه قبل از این تاریخ با اطلاع آژانس انرژی اتمی، تاسیسات جدیدی را در کارخانه ای نزدیک به قم برای غنی سازی اورانیوم در نظر گرفته و در حال تکمیل آن هستند.

البته آن زمان هیچ کس نمی دانست این تاسیسات قرار است در آینده ای نزدیک تبدیل به مرکز اصلی غنی سازی اورانیوم ۲۰ درصد شود. حدود دو ماه بعد، یعنی ۲۷ آبان ماه ۱۳۸۸ اولین مذاکرات کار شناسی برای تهیه سوخت راکتور تهران در وین برگزار شد و بدون دستیابی به نتیجه مشخصی پایان یافت.

۹ روز پس از این جلسه، شورای حکام انرژی اتمی، قطعنامه ای علیه اقدام ایران در ساخت و تکمیل تاسیسات فردو به تصویب رساند. همزمان تلاش های ایران برای خرید سوخت ۲۰ درصد و یا توافق با ۶ کشور برای تامین سوخت راکتور تهران بی نتیجه بود تا اینکه رئیس جمهور وقت در ۱۸ بهمن همان سال با اشاره به تعلل غرب برای در اختیار گذاشتن سوخت ۲۰ درصد دستور تولید این سوخت توسط دانشمندان ایرانی را صادر کرد.

مبادله های بی نتیجه

فردای آن روز ایران نامه ای به آژانس انرژی اتمی نوشت و این نهاد بین المللی را در جریان تصمیم خود قرار داد. اما یخ بن بست ایران و غرب در تهیه سوخت راکتور تحقیقاتی تهران تنها ۴ روز پس از اعلام آمادگی تهران برای تولید سوخت ۲۰ درصد آب شد.

۲۳بهمن ۸۸ کشورهای گروه وین شامل فرانسه، روسیه و آمریکا پیشنهاد مبادله سوخت را مطرح کردند. مبنای این پیشنهاد، مبادله اروانیوم ۳.۵ و ۵ درصد ایران با سوخت ۲۰ درصد بود. به این معنا که ایران باید بیش از ۱۲۰۰ کیلوگرم اورانیوم کمتر غنی شده خود را به روسیه منتقل می کرد تا یک سال بعد، ۱۲۰ کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصد از کشورهای روسیه، فرانسه و آمریکا دریافت کند.

ایران دلایل بسیاری برای رد این پیشنهاد داشت. ساده ترین آن بی اعتمادی به این کشور ها بود چرا که روسیه، آمریکا، فرانسه که به گروه وین معروف شده بودند حاضر نشدند در ازای دریافت ۱۲۰۰ کیلو اورانیوم ۵ درصد، ضمانت بدهند که سر موعد اورانیوم ۲۰ درصد را در اختیار ایران بگذارند.

ایران با رد این طرح به جای مبادله در خاک روسیه پیشنهاد داده بود که در خاک ایران مبادله هسته ای صورت گیرد که مورد قبول گروه وین قرار نگرفت. اواخر اردیبهشت سال بعد بود که ایران برای تهیه سوخت راکتور تهران طرحی را مطرح کرد که ترکیه و برزیل دو ضلع از چهار ضلع این طرح بودند.

بر اساس این طرح که مبنای بیانیه تهران شد ایران در ازای ۱۲۰۰ کیلوگرم اورانیوم ۳.۵ درصد که در ترکیه به امانت می گذاشت، ۱۲۰ کیلوگرم اکسید اورانیوم ۲۰ درصد تحویل می گرفت.

ایران در این بیانیه دو ابتکار برای فرستادن توپ به زمین کشورهای غربی به خرج داد. اول اینکه مفاد بیانیه تهران باید به تصویب گروه وین برسد و دوم آنکه در این بیانیه قید شده بود ترکیه هر زمانی که ایران بخواهد باید اورانیوم های به امانت گرفته شده را بازپس دهد.

ایران با استناد به بندهایی از بیانیه تهران که صراحتا بر حق هسته ای ایران تاکید می کرد تقریبا می دانست کشورهای گروه وین به ویژه آمریکا مخالفت خود را با این طرح اعلام می کنند ولی مخالفت آمریکا راه مناسبی برای نشان دادن عدم حسن نیت مقامات این کشور به افکار عمومی جهان و کشورهای دیگر بود. علاوه بر این ایران با نشان دادن عدم حسن نیت ایالات متحده مسیر را برای توجیه آژانس و افکار عمومی برای تولید اورانیوم ۲۰ درصد هموار می کرد.

همچنین با قید شرط دوم این احتمال را نیز در نظر گرفت که در صورت موافقت گروه وین با بیانیه تهران ضمانتی مطمئن برای «ناپدید شدن» اورانیوم خود به دست بیاورد. البته آمریکا نیز نقشه ای برای بیانیه تهران داشت. رئیس جمهور برزیل و نخست وزیر ترکیه پیش از اینکه به ایران بیایند، اوباما را در جریان طرح ایران گذاشته بودند و با چراغ سبز آمریکا ذیل این بیانیه را امضا کردند.

آمریکا می دانست که نادیده گرفتن روسیه در مبادله هسته ای از سوی ایران سبب می شود کرملین با کاخ سفید برای اتخاذ موضعی مشترک علیه جمهوری اسلامی همراه شود.

برای همین اوباما هر چند می دانست که رد بیانیه تهران در آن شرایط به وجهه کشورش به ویژه نزد مقامات ترکیه و برزیل آسیب می زند اما برای تصویب قطعنامه علیه ایران و همراه کردن روسیه با خود این ریسک را انجام داد.

البته آمریکا گمان نمی کرد که ایران به فناوری پیچیده غنی سازی اورانیوم در مقیاس صنعتی دست پیدا کرده است و به زودی این خبر همانند بمبی منفجر خواهد شد.

فناوری به قیمت خون ۴ دانشمند هسته ای

تقریبا چهار ماه بعد از بیانیه تهران و در شهریور ماه ۸۹ ایران اعلام کرد موفق به تولید ۲۵ کلیوگرم اورانیوم ۲۰ درصد در نطنز شده است. ایران ماهانه می توانست یک تا دو کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصد تولید کند.

پیش از این و در بهمن ماه ۸۸ ایران از عزم خود برای تولید اورانیوم ۲۰ درصد خبر داده بود و دوربین های آژانس نیز چرخش سانترفیوژ ها به منظور تولید اورانیوم با این غلظت را ثبت می کردند اما کشورهای غربی با توجه به تعداد کم سانترفیوژ ها در نطنز و همچنین پیچیدگی غنی سازی ۲۰ درصد در مقیاس صنعتی این موضوع را جدی نمی گرفتند.

با این حال ایران به فناوری غنی سازی ۲۰ درصد دست پیدا کرده بود. شهید شهریاری توانسته بود با اتصال دو آبشار ۱۶۴ سانترفیوژی به یکدیگر(۳۲۸ سانترفیوژ) و دستیابی به فرمول پبچیده تزریق اورانیوم ۵ درصد به اولین سانترفیوژ این دستاورد را برای ایران به ارمغان آورد. دکتر شهریاری همچنین با پی بردن به فرمول ساخت صفحات سوخت که برای تبدیل شدن اورانیوم ۲۰ درصد به سوخت، وجود این صفحات لازم و ضروری بود عملا ایران را در تولید سوخت ۲۰ درصد خودکفا کرد.

این دانشمند هسته ای ۸ آذرسال ۸۹ توسط تیم های تروریستی وابسته به رژیم صهیونیستی ترور شد. پیش از شهید شهریاری، و در دی ماه سال ۸۸ دکتر علیمحمدی از دانشمندان هسته ای کشور و از همکاران وی توسط عوامل موساد به شهادت رسیده بود.

مردادماه ۱۳۹۰ دکتر رضایی نژاد و ۲۲ دی ماه همان سال مصطفی احمدی روشن که گفته می شد از دانشمندان جوانی بوده که در پروژه فردو فعالیت می کرده، ترور شده و به شهادت رسیدند.

آژانس انرژی اتمی سه روز پیش از اعلام خبر ترور احمدی روشن و در تاریخ ۱۹ دی ۱۳۹۰ در اطلاعیه ای اعلام کرد که «ایران اورانیوم با غلظت ۲۰ درصد را در تاسیسات فردو آغاز کرده است.» این اقدام البته با انتقاد آمریکا و اتحادیه اروپا روبرو شد. کشورهای غربی مدعی بودند که ایران زیر پوشش فن آوری صلح آمیز هسته ای در جهت تولید بمب اتمی قدم بر می دارد. ادعای آنان این بود که اروانیوم ۲۰ درصدی کاربرد دوگانه دارد و هم می تواند در تحقیقات پزشکی و تولید رادیو دارو استفاده شود و هم می تواند مورد استفاده برای تولید بمب اتم قرار گیرد.

روایت رهبر معظم انقلاب از بیانیه تهران

مقام معظم رهبری، فروردین ۹۲ در جمع زائران حرم رضوی به ماجرای توافق تهران، برزیل، ترکیه اشاره کردند و فرمودند: «این غنی سازی بیست درصد، همان چیزی است که در سال ۸۹ آمریکائی ها و دیگران برای تولید آن شرط گذاشتند. ما می باید برای مرکز اتمیِ آزمایشگاهی تهران که مال رادیوداروهاست، اورانیوم غنی شده ی بیست درصد تهیه می کردیم؛ چون سوخت بیست درصدمان تمام شده بود. آن ها برای این کار شرط گذاشتند و گفتند باید اورانیومی را که تولید کرده اید، خارج بفرستید؛ اما ما قبول نکردیم. آمریکائی ها دولت برزیل و دولت ترکیه را واسطه کردند که با ما صحبت کنند، میانه را بگیرند؛ چیزی مورد توافق به وجود بیاید. ما قبول کردیم. مسئولین ترکیه، مسئولین برزیل به اینجا آمدند و با رئیس جمهور ما نشستند بحثکردند، صحبت کردند و یک نوشته ای را امضاء کردند. بعد که این توافقنامه امضاء شد، آمریکائی ها زدند زیر قولشان! آن ها نمی خواستند این قرارداد امضاء بشود؛ می خواستند امتیاز زیادی بگیرند، زورگوئی کنند، باج بگیرند. به خاطر بدقولی ای که آمریکائی ها کردند، دولت برزیل و دولت ترکیه پیش ما شرمنده شدند. ماجرای این بیست درصد این است.»

ایشان با تاکید بر یک گام جلو تر از دشمن بودن به موضوع تامین سوخت راکتور تحقیقاتی تهران اشاره کردند.

رهبر معظم انقلاب با اشاره به احتیاج ایران به خارج برای تامین سوخت این نیروگاه در گذشته، فرمودند: دشمنان ما فکر کردند که از این فرصت استفاده کنند، این نیاز ملی را گرو بگیرند، برای اینکه جمهوری اسلامی را وادار کنند به قبول تحمیل ها و تحکمهای خودشان؛ خواسته های خودشان را به این وسیله تحمیل کنند.

مقام معظم رهبری با بیانی اینکه دانشمندان ما، قبل از آنکه کار به نقطهٔ فشار و حساس برسد، توانستند سوخت غنی شدهٔ بیست درصد را تهیه کنند، فرمودند: مخالفین ما حدس هم نمی زدند که ما بتوانیم این کار را انجام دهیم؛ اما مسئولین کشور بوقت متوجه این نیاز شدند، دست به کار شدند؛ استعداد ایرانی شکوفا شد، بُروز کرد و این کار را با موفقیت انجام دادیم. آن ها در حالی که انتظار داشتند جمهوری اسلامی ملتمسانه از آن ها سوخت بیست درصد را درخواست کند، جمهوری اسلامی اعلام کرد که ما سوخت بیست در صد را در داخل تهیه کردیم و احتیاجی به شما نداریم.

بازخوانی درخواست ایران از کشورهای غربی برای تامین سوخت ۲۰ درصد و رفتار آمریکایی در برابر این پیشنهاد، شباهت بسیاری با پیشنهادات این روزهای امریکا برای مذاکره و توافق با ایران دارد، تجربه توافقنامه تهران نشان داده است، آنچه به عنوان رویکرد همراه با حسن نیت از سوی امریکا در قبال ایران مطرح می شود، همواره تلاش برای گشوده شدن راهی جدید برای ضربه زدن بیشتر به ملت ایران است، موضوعی که این روز ها برخی از سیاستمداران سابقا انقلابی را هم به اشتباه و فریب انداخته است.

ما به ازای غنی سازی ۲۰ درصد چیست؟

پس از آنکه ایران به قدرت غنی سازی اورانیوم ۲۰ درصد رسید تعطیلی یا توقف کار این کارخانه همواره یکی از خواسته های طرف مقابل به حساب می آمد.

سرانجام در آلماتی ۲ دو طرف با محوریت موضوع ۲۰ درصد به نقطه مشترکی درباره توافق هسته ای نزدیک شدند.

بخشی از این توافق تعلیق غنی سازی ۲۰ درصد به مدت «۶ ماه» بود. البته در همین مدت نیز تمام سانترفیوژهای فردو که اورانیوم ۵ درصد تولید می کردند می چرخید.

از سوی دیگر ایران به مقدار نیاز خود اورانیوم ۲۰ درصد را تبدیل به سوخت می کرد. این یعنی آنکه ایران می توانست بیش از نیمی از اورانیوم ۲۰ درصد خود را به اکسید تبدیل نکند و بر روی کاغذ همچنان قابلیت غنی سازی ۲۰ درصد همچنان پابرجا بماند. در مقابل این گام ایران، غرب باید متعهد می شد که «تمام تحریم های نفتی و بانکی» را لغو کند.

پاسخ ۱ + ۵ به این پیشنهاد «نه» نبود. آن ها از ایران وقت خواستند تا بروند در پایتخت های کشورهای خود با مقامات کشورشان رایزنی کنند.
غنی سازی ۲۰ درصد در ژنو چه سرنوشتی پیدا کرد؟ در ژنو ۳ نیز میراثشهید شهریاری یعنی غنی سازی ۲۰ درصد محور مذاکرات بود و ۱ + ۵ توانست ایران را متقاعد کند این سطح از غنی سازی را به حالت تعلیق درآورد.

بر اساس این توافقنامه اولین بند از اقدامات داوطلبانه ایران به موضوع غنی سازی ۲۰ درصد اشاره دارد: «نیمی از اورانیوم موجود غنی شده ۲۰ درصد را به صورت اکسید ۲۰ درصد برای تولید سوخت راکتور تحقیقاتی تهران ذخیره نماید. بقیه UF۶ ۲۰ درصد را به مواد کمتر از ۵ درصد رقیق نماید. خط برگشت پذیر وجود نداشته باشد.(نتوان دوباره آن را به ۲۰ درصد تبدیل کرد)»

دومین بند نیز به موضوع غنی سازی ۲۰ درصد اشاره دارد: «ایران اعلام می کند برای این دوره ۶ ماهه اورانیوم را به سطح بالا تر از ۵ درصد غنی سازی نکند.»

بر اساس بند سوم نیز ایران پذیرفت تاسیسات نطنز و فردو که در آن غنی سازی اورانیوم با غلظت ۲۰ درصد صورت می گرفت را گسترش ندهد. یعنی ایران این اجازه را نمی یابد حتی سانترفیوژهای مورد نظر خود را در این تاسیسات بدون آنکه بخواهد آنان را به راه بیاندازد، نصب کند. ایران در ژنو ۳،۲۷ امتیاز داد که یکی از بزرگ ترین این امتیاز ها تعلیق غنی سازی ۲۰ درصد و اکسید کردن ذخایر اورانیوم ۲۰ درصدی بود. امتیازی که در آلماتی ۲ به تنهایی با رفع تحریم های بانکی و نفتی متوازن بود.

حال پس از این همه فراز و نشیب سید عباس عراقچی، مذاکره کننده ارشد جمهوری اسلامی در اجلاسیه خبرگان گفته است غنی سازی ۲۰ درصد را هم که متوقف کردیم چون به آن نیاز نداشتیم.

*** گزارش از کمیل نقی پور