اخلاص در کلام امام، بهاءالدینی و دستغیب
مرحوم آیت الله العظمی بهاءالدینی می فرمود: اخلاص همان توحید عملی است؛ یعنی در اعمالی که برای عبودیت حق انجام می دهد، غیر از خدای تعالی کسی در آنها سهمی ندارد.
گروه فرهنگی مشرق- زندگی و حیات طیبه الهی وقتی تحقق می یابد که راه و رسمی را که دنبال می کنیم مورد تأیید و تأکید خداوند متعال باشد همان طریقی که توسط جانشینان و نمایندگانش در میان بندگان و مخلوقاتش به ودیعه گذاشته است.
حرکت همیشگی انسان به سوی حضرت باری تعالی امری قطعی است که در قرآن کریم می خوانیم: «یَا أَیُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَی رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلَاقِیهِ»؛ ای انسان تو همواره به سوی پروردگارت با رنج و زحمت در سیر و حرکت هستی، پس او را ملاقات خواهی کرد.
از این پس قصد داریم برخی از مباحثمهم و تأثیر گذار حوزه اخلاق را از محضر اساتید مختلف برای علاقه مندان ذکر کنیم.
نخستین موضوع به مسئله «اخلاص» اختصاص دارد که از منظر آیت الله بهاءالدینی، امام خمینی(ره)، شیخ رجبعلی خیاط، آیت الله دستغیب و علامه سیدمحمد حسین طهرانی بیان می شود.
آیت الله بهاءالدینی
حقیقت بندگی، اخلاص است. یعنی اگر همه چیز و همه کار را برای خدا انجام دادید و بقیه را پوچ بدانید، این اخلاص و بندگی است.
اخلاص همان توحید عملی است؛ یعنی در اعمال که برای عبودیت حق انجام می دهد، غیر از خدای تعالی کسی در آنها سهمی ندارد. عبادت های اسلام هم سازنده نفوس انسانی و الهی است. نماز و روزه و حج و جهاد، …، همه سازنده اند؛ یعنی نهاد انسان را می سازند و باطن او را اصلاح می کنند. در نفوس الهی، شرور و فساد نیست، ولی عباداتی سازنده است که اخلاص در آن ها باشد. اگر بشر در عمل خود، غیر خدا را شرکت ندهد، عبادات، او را از مرحله حیوانیت به مرحله انسانیت می رسد.
شریک عمل ممکن است مخلوق حق باشد، ممکن است اقتصاد باشد، ممکن است مقام باشد، که اگر در کارهای خدا شرکت کند، عمل را از اخلاص خارج می کند. مقدار کمی از نماز با اخلاص، بشر را از محرمات الهی نهی کند، از غیبت و تهمت نهی کند، باید با آن تقوا و ایمان پیدا کند. اگر کسی نماز خوانده است و دید سازنده نیست، بداند نمازش معیوب است. قبولی اعمال از همین جا تجربه می شود اگر ظواهر و منویات او مورد رضای حق است، این نماز، نماز پاکی است. عبادات اسلام برای این است که انسان بسازد.
شیطان به خاطر ما از درگاه خدا رانده شد. وقتی خداوند حضرت آدم(ع) را خلق کرد و فرمود: سجده کنید، همه ملائکه سجده کردند مگر ابلیس که تکبر کرد و سجده نکرد. گفت: خدایا من بهتر از او هستم من از آتش خلق شده ام و او از خاک. آنگاه رانده شد حالا که رانده شد کینه ما را به دل گرفت چون به خاطر ما از درگاه خدا رانده شد گفت: «فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ»؛ خدایا! به عزتت قسم، همه بنی آدم را گمراه می کنم مگر آن عده که عبادتشان خالص باشد.
خالص آن است که به طمع بهشت نباشد، از ترس جهنم هم نباشد، خدا را دوست داشته باشد و برای خدا کار بکند. همان طور که حضرت امیر(ع) برای خدا اطعام کرد، نه توقع مزد دارند نه توقع اینکه مردم تعریفشان را بکنند.
امام خمینی(ره)
شما اگر نیت خود را خالص کنید، عمل خود را صالح نمایید حب نفس و حب جاه را از دل بیرون کنید، مقامات عالیه و درجات رفیعه برای شما تهیه و آماده می شود. مقامی که برای بندگان صالح خدا در نظر گرفته شده، تمام دنیا و مافیها با آن جلوه های ساختگی، در مقابل آن به قدر پشیزی ارزش ندارد.
بکوشید به چنین مقامات عالیه برسید و اگر توانستید، خود را بسازید و ترقی دهید تا آنجا که به مقامات عالیه و درجات رفیعه هم بی اعتنا باشید و خدا را برای رسیدن به این امور عبادت نکنید، بلکه چون سزاوار عبادت و کبریایی است، او را بخوانید و در مقابل او سجده کرده، سر به خاک بسایید آن وقت است که «حجب نور» را پاره کرده و به «معدن عظمت» دست خواهید یافت.
هر چه مرتبه اخلاص و حضور قلب، که دو رکن رکین عبادات است، کامل تر باشد، روح منفوخ در آن طاهرتر و کمال سعادت آن بیشتر و صورت غیبیه ملکوتیه آن منورتر و کامل تر خواهد بود و کمال عمل اولیا(ع) به واسطه جهات باطنیه آن بوده و الّا صورت عمل چندان مهم نیست.
مثلاً، ورود چندین آیه شریفه از سوره مبارکه «هل اتی» در مدح علی(ع) و اهل بیت طاهرینش(ع)، به واسطه چند قرص نان و ایثار آنها نبوده، بلکه برای جهات باطنیه و نورانیت صورت عمل بوده؛ چنانچه در آیه شریفه اشاره ای به آن داشته و می فرماید: «إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَاء وَلَا شُکُورًا» ما فقط برای وجه خدا(رضای خدا) شما را اطعام می کنیم و هیچ پاداشی و سپاسی از شما نمی خواهیم.
بلکه یک ضربت علی(ع) که افضل از عبادات ثقلین است نه به واسطه همان صورت دنیایی عمل بوده که کسی دیگر آن ضربت را زده بود باز افضل بود، گرچه به ملاحظه موقعیت مقابله کفر و اسلام خیلی انجام این عمل مهم بوده، که شاید شیرازه لشکر اسلام از هم پاشیده می شد، ولی عمده فضیلت و کمال عمل آن حضرت به واسطه حقیقت خلوص و حضور قلب آن حضرت در انجام این وظیفه الهیه بوده است.
شیخ رجبعلی خیاط(ره)
وقتی خدا را شناختی، هر چه می کنی باید خالصانه و عاشقانه باشد، حتی کمال خود را هم در نظر نگیر، نفس بسیار زیرک و پیچیده است، و دست بردار نیست به هر نحو شده می خواهد خود را وارد کند.
انسان تا وقتی که خود را می خواهد و توجه به خود دارد، کارهای او نفسانی است و اعمالش بوی خدا نمی دهد، ولی اگر خودخواهی را کنار گذاشت و خداخواه شد، کارهای او الهی می شود و اعمالش بوی خدا می دهد و آن یک نشانی دارد که در کلام امام سجاد(ع) آمده است که می فرماید: «وَما اَطْیَبَ طَعْمَ حُبِّکَ»؛ چه گوارا است طعم دوستی تو.
آیت الله شهید دستغیب
از چیزهایی که موجب زیادتی نور ایمان و یقین می شود عبادت خالص است. مخصوصاً همنشینی با خوبان، اخیار و ابرار و صاحبان یقین و خلاصه هر عمل خیر خالصی که از شخصی سر زند و جز خدا هیچ هدف و منظوری نداشته باشد، نماز، روزه، ذکر، قرآن، انفاق و قضای حوائج به هر عمل خیری آن نور، تقویت می شود.
برعکس با هر گناهی آن نور، تضعیف خواهد شد و هر عمل مکروهی تأثیری در آن نور می گذارد که بعضی آن را درک می کنند و اکثراً نمی فهمند.
خالص هر چیزی آن است که غیرش با او نباشد، خودش تنها باشد، مثلاً طلای خالص یعنی جز طلا چیزی نیست، مس ندارد، جنس اجنبی ندارد. یا مثلاً شیر خالص که در قرآن می فرماید: از بین کثافت و خون شیر خالص بیرون می آید یعنی در حالی که با فضولات و خون برخورد دارد مع الوصف نه متعفن به بوی کثافت است و نه رنگ و بوی خون دارد.
عمل باید خالص برای خدا باشد یعنی داعیش و محرکش تنها تقرب به حق باشد نه غیر، پس اگر هم می خواهد به خدا نزدیک شود و هم نظرش چیز دیگری است خدا نمی پذیرد این امری است سرّی و راجع به گذراندن به دل یا زبان نیست.
علامه سیدمحمد حسین طهرانی
«فَمَن کَانَ یَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا یُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا»؛ در هر قدمی که برمی دارد از تسویلات نفس و تزئینات ابلیس روی گردانیده، دل به خدای خود بسپارد و خواطر شیطانی را از ضمیر خود به دور ریخته، نفس متحرک و مواج و مضطرب خود را به یاد خدا آرام کند.
این عمل احتیاج به مجاهده دارد، مجاهده با نفس و رسیدن به منزل اخلاص، تا از مخلصین شود و در تمام کارها از عبادت و غیر آن در هیچ چیز غیر خدا را منظور و مقصود خود نداند و صرفاً کردارش خالصاً لوجه الکریم بوده باشد.
چون انسان در هیچ حال از تهاجم افکار و خیالات وارده در قلب خالی نیست، حتی در حال سکوت و استراحت، خواطر بدون اختیار مانند سیل به دل انسان هجوم می آورند، و حتی در حال خواب، خواطر از انسان دست بر نمی دارند؛ لذا برای سکون و آرامش دل باید با ذکر خدا و مجاهده بسیار قوی در مقابل هجوم خاطرات مقاومت نمود و دل را از دستبرد آنان محفوظ نگاه داشت، و در هر لحظه از منویات شخصی دست برداشت و اختیار و رضای حضرت باری تعالی را بر رضا و اختیار خود ترجیح داد.
اگر انسان به یاری و توفیق خدا در این مرحله ایستادگی کند و مجاهده خود را ادامه بدهد کم کم همه مراتب شخصیت طلبی و استکبار و استقلال منشی او خداحافظی نموده و می روند، و ذلّ عبودیت نسبت به ساحت حضرت معبود و روح خداطلبی و نیاز و فقر به درگاه او جانشین آن شده، از خودپرستی برون رفته خداپرست می شود و حقیقت عبودیت را در خود ملاحظه و مشاهده می کند، قلب او آرام می گیرد و از نوسان و حرکت می ایستد و از اضطراب و آشفتگی به اطمینان و سکوی رهبری می شود؛ وجودش و سرش پاک و پاکیزه می شود و خواطر شیطانی دیگر به درون او راه پیدا نمی کند، و سایر خواطر با اجازه او به درون دل راه می یابند و بدون اجازه حق ورود ندارند.
چون دل در این هنگام به تمام معنی کلمه، پاکیزه شده و صیقلی به صیقل محبت و عبودیت شده است؛ لذا جمال و انوار الهی در او مشهود، و آیینه تمام نمای ذات و اسماء و صفات حضرت معبود می شود و این مقام مخلصین است که بسیار مقامی والا و ارجمند است.
حرکت همیشگی انسان به سوی حضرت باری تعالی امری قطعی است که در قرآن کریم می خوانیم: «یَا أَیُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَی رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلَاقِیهِ»؛ ای انسان تو همواره به سوی پروردگارت با رنج و زحمت در سیر و حرکت هستی، پس او را ملاقات خواهی کرد.
از این پس قصد داریم برخی از مباحثمهم و تأثیر گذار حوزه اخلاق را از محضر اساتید مختلف برای علاقه مندان ذکر کنیم.
نخستین موضوع به مسئله «اخلاص» اختصاص دارد که از منظر آیت الله بهاءالدینی، امام خمینی(ره)، شیخ رجبعلی خیاط، آیت الله دستغیب و علامه سیدمحمد حسین طهرانی بیان می شود.
آیت الله بهاءالدینی
حقیقت بندگی، اخلاص است. یعنی اگر همه چیز و همه کار را برای خدا انجام دادید و بقیه را پوچ بدانید، این اخلاص و بندگی است.
اخلاص همان توحید عملی است؛ یعنی در اعمال که برای عبودیت حق انجام می دهد، غیر از خدای تعالی کسی در آنها سهمی ندارد. عبادت های اسلام هم سازنده نفوس انسانی و الهی است. نماز و روزه و حج و جهاد، …، همه سازنده اند؛ یعنی نهاد انسان را می سازند و باطن او را اصلاح می کنند. در نفوس الهی، شرور و فساد نیست، ولی عباداتی سازنده است که اخلاص در آن ها باشد. اگر بشر در عمل خود، غیر خدا را شرکت ندهد، عبادات، او را از مرحله حیوانیت به مرحله انسانیت می رسد.
شریک عمل ممکن است مخلوق حق باشد، ممکن است اقتصاد باشد، ممکن است مقام باشد، که اگر در کارهای خدا شرکت کند، عمل را از اخلاص خارج می کند. مقدار کمی از نماز با اخلاص، بشر را از محرمات الهی نهی کند، از غیبت و تهمت نهی کند، باید با آن تقوا و ایمان پیدا کند. اگر کسی نماز خوانده است و دید سازنده نیست، بداند نمازش معیوب است. قبولی اعمال از همین جا تجربه می شود اگر ظواهر و منویات او مورد رضای حق است، این نماز، نماز پاکی است. عبادات اسلام برای این است که انسان بسازد.
شیطان به خاطر ما از درگاه خدا رانده شد. وقتی خداوند حضرت آدم(ع) را خلق کرد و فرمود: سجده کنید، همه ملائکه سجده کردند مگر ابلیس که تکبر کرد و سجده نکرد. گفت: خدایا من بهتر از او هستم من از آتش خلق شده ام و او از خاک. آنگاه رانده شد حالا که رانده شد کینه ما را به دل گرفت چون به خاطر ما از درگاه خدا رانده شد گفت: «فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ»؛ خدایا! به عزتت قسم، همه بنی آدم را گمراه می کنم مگر آن عده که عبادتشان خالص باشد.
خالص آن است که به طمع بهشت نباشد، از ترس جهنم هم نباشد، خدا را دوست داشته باشد و برای خدا کار بکند. همان طور که حضرت امیر(ع) برای خدا اطعام کرد، نه توقع مزد دارند نه توقع اینکه مردم تعریفشان را بکنند.
امام خمینی(ره)
شما اگر نیت خود را خالص کنید، عمل خود را صالح نمایید حب نفس و حب جاه را از دل بیرون کنید، مقامات عالیه و درجات رفیعه برای شما تهیه و آماده می شود. مقامی که برای بندگان صالح خدا در نظر گرفته شده، تمام دنیا و مافیها با آن جلوه های ساختگی، در مقابل آن به قدر پشیزی ارزش ندارد.
بکوشید به چنین مقامات عالیه برسید و اگر توانستید، خود را بسازید و ترقی دهید تا آنجا که به مقامات عالیه و درجات رفیعه هم بی اعتنا باشید و خدا را برای رسیدن به این امور عبادت نکنید، بلکه چون سزاوار عبادت و کبریایی است، او را بخوانید و در مقابل او سجده کرده، سر به خاک بسایید آن وقت است که «حجب نور» را پاره کرده و به «معدن عظمت» دست خواهید یافت.
هر چه مرتبه اخلاص و حضور قلب، که دو رکن رکین عبادات است، کامل تر باشد، روح منفوخ در آن طاهرتر و کمال سعادت آن بیشتر و صورت غیبیه ملکوتیه آن منورتر و کامل تر خواهد بود و کمال عمل اولیا(ع) به واسطه جهات باطنیه آن بوده و الّا صورت عمل چندان مهم نیست.
مثلاً، ورود چندین آیه شریفه از سوره مبارکه «هل اتی» در مدح علی(ع) و اهل بیت طاهرینش(ع)، به واسطه چند قرص نان و ایثار آنها نبوده، بلکه برای جهات باطنیه و نورانیت صورت عمل بوده؛ چنانچه در آیه شریفه اشاره ای به آن داشته و می فرماید: «إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَاء وَلَا شُکُورًا» ما فقط برای وجه خدا(رضای خدا) شما را اطعام می کنیم و هیچ پاداشی و سپاسی از شما نمی خواهیم.
بلکه یک ضربت علی(ع) که افضل از عبادات ثقلین است نه به واسطه همان صورت دنیایی عمل بوده که کسی دیگر آن ضربت را زده بود باز افضل بود، گرچه به ملاحظه موقعیت مقابله کفر و اسلام خیلی انجام این عمل مهم بوده، که شاید شیرازه لشکر اسلام از هم پاشیده می شد، ولی عمده فضیلت و کمال عمل آن حضرت به واسطه حقیقت خلوص و حضور قلب آن حضرت در انجام این وظیفه الهیه بوده است.
شیخ رجبعلی خیاط(ره)
وقتی خدا را شناختی، هر چه می کنی باید خالصانه و عاشقانه باشد، حتی کمال خود را هم در نظر نگیر، نفس بسیار زیرک و پیچیده است، و دست بردار نیست به هر نحو شده می خواهد خود را وارد کند.
انسان تا وقتی که خود را می خواهد و توجه به خود دارد، کارهای او نفسانی است و اعمالش بوی خدا نمی دهد، ولی اگر خودخواهی را کنار گذاشت و خداخواه شد، کارهای او الهی می شود و اعمالش بوی خدا می دهد و آن یک نشانی دارد که در کلام امام سجاد(ع) آمده است که می فرماید: «وَما اَطْیَبَ طَعْمَ حُبِّکَ»؛ چه گوارا است طعم دوستی تو.
آیت الله شهید دستغیب
از چیزهایی که موجب زیادتی نور ایمان و یقین می شود عبادت خالص است. مخصوصاً همنشینی با خوبان، اخیار و ابرار و صاحبان یقین و خلاصه هر عمل خیر خالصی که از شخصی سر زند و جز خدا هیچ هدف و منظوری نداشته باشد، نماز، روزه، ذکر، قرآن، انفاق و قضای حوائج به هر عمل خیری آن نور، تقویت می شود.
برعکس با هر گناهی آن نور، تضعیف خواهد شد و هر عمل مکروهی تأثیری در آن نور می گذارد که بعضی آن را درک می کنند و اکثراً نمی فهمند.
خالص هر چیزی آن است که غیرش با او نباشد، خودش تنها باشد، مثلاً طلای خالص یعنی جز طلا چیزی نیست، مس ندارد، جنس اجنبی ندارد. یا مثلاً شیر خالص که در قرآن می فرماید: از بین کثافت و خون شیر خالص بیرون می آید یعنی در حالی که با فضولات و خون برخورد دارد مع الوصف نه متعفن به بوی کثافت است و نه رنگ و بوی خون دارد.
عمل باید خالص برای خدا باشد یعنی داعیش و محرکش تنها تقرب به حق باشد نه غیر، پس اگر هم می خواهد به خدا نزدیک شود و هم نظرش چیز دیگری است خدا نمی پذیرد این امری است سرّی و راجع به گذراندن به دل یا زبان نیست.
علامه سیدمحمد حسین طهرانی
«فَمَن کَانَ یَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا یُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا»؛ در هر قدمی که برمی دارد از تسویلات نفس و تزئینات ابلیس روی گردانیده، دل به خدای خود بسپارد و خواطر شیطانی را از ضمیر خود به دور ریخته، نفس متحرک و مواج و مضطرب خود را به یاد خدا آرام کند.
این عمل احتیاج به مجاهده دارد، مجاهده با نفس و رسیدن به منزل اخلاص، تا از مخلصین شود و در تمام کارها از عبادت و غیر آن در هیچ چیز غیر خدا را منظور و مقصود خود نداند و صرفاً کردارش خالصاً لوجه الکریم بوده باشد.
چون انسان در هیچ حال از تهاجم افکار و خیالات وارده در قلب خالی نیست، حتی در حال سکوت و استراحت، خواطر بدون اختیار مانند سیل به دل انسان هجوم می آورند، و حتی در حال خواب، خواطر از انسان دست بر نمی دارند؛ لذا برای سکون و آرامش دل باید با ذکر خدا و مجاهده بسیار قوی در مقابل هجوم خاطرات مقاومت نمود و دل را از دستبرد آنان محفوظ نگاه داشت، و در هر لحظه از منویات شخصی دست برداشت و اختیار و رضای حضرت باری تعالی را بر رضا و اختیار خود ترجیح داد.
اگر انسان به یاری و توفیق خدا در این مرحله ایستادگی کند و مجاهده خود را ادامه بدهد کم کم همه مراتب شخصیت طلبی و استکبار و استقلال منشی او خداحافظی نموده و می روند، و ذلّ عبودیت نسبت به ساحت حضرت معبود و روح خداطلبی و نیاز و فقر به درگاه او جانشین آن شده، از خودپرستی برون رفته خداپرست می شود و حقیقت عبودیت را در خود ملاحظه و مشاهده می کند، قلب او آرام می گیرد و از نوسان و حرکت می ایستد و از اضطراب و آشفتگی به اطمینان و سکوی رهبری می شود؛ وجودش و سرش پاک و پاکیزه می شود و خواطر شیطانی دیگر به درون او راه پیدا نمی کند، و سایر خواطر با اجازه او به درون دل راه می یابند و بدون اجازه حق ورود ندارند.
چون دل در این هنگام به تمام معنی کلمه، پاکیزه شده و صیقلی به صیقل محبت و عبودیت شده است؛ لذا جمال و انوار الهی در او مشهود، و آیینه تمام نمای ذات و اسماء و صفات حضرت معبود می شود و این مقام مخلصین است که بسیار مقامی والا و ارجمند است.
ارسال نظر