اسب تروای غرب که در قلعه انقلاب ما ماند
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی می گوید: دو حوزه اقتصاد و فرهنگ می تواند مانند «اسب تروا» غرب در قلعه ما عمل کند و تمام آنچه را استعمار غرب مدرن از ما می خواهد به آن ها برگرداند.
گروه فرهنگی مشرق- شهریار زرشناس(متولد ۱۳۴۴) در تاریخ فلسفه و روان شناسی در خارج از کشور تحصیل کرده و تاکنون بیش از بیست اثر مکتوب از او به چاپ رسیده است. «اشاراتی درباره لیبرالیسم در ایران»، «توسعه»، «جامعه مدنی»، «سرمایه سالاری»، «نیمه پنهان آمریکا»، «مبانی نظری غرب مدرن»، «واژه نامه فرهنگی، سیاسی»، «نگاهی کوتاه به تاریخچه روشنفکری در ایران(دو مجلد)» و «نهیلیسم» تعدادی از آثار زرشناس است.
وی عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است و از سال ۷۱ در دانشگاه های مختلف مشغول به تدریس است. وی تاکنون بیش از ۱۰۰ عنوان مقاله در موضوعات مختلف فلسفی، تاریخی، سیاسی، ادبیات و روان شناسی تألیف کرده است. او با تحلیل و انتقادش به فرهنگ غرب بر مبنای آموزه های فلسفی و غرب شناختی خاص خودش مشهور است.
عبور از غرب و غرب زدگی؛ وظایف انقلاب در مقیاس خارجی و داخلی
این پژوهشگر و استاد دانشگاه در گفت وگو با تسنیم با بیان " چشم اندازی که من به فرهنگ دارم به شدت نگرانم می کند " افزود: انقلاب اسلامی دو وظیفه همراه و توأمان را با هم به دوش گرفت؛ وظایف دوگانه ای که کاملاً به هم پیوسته بوده و هست و این وظایف دو وجه یک ماهیت واحد است؛ نخست اینکه در مقیاس جهانی به دنبال طلیعه داری عبور از غرب مدرن در افق دین بود و دوم در مقیاس داخلی به دنبال عبور از غرب زدگی شبه مدرن بوده است.
زرشناس ادامه داد: اما به نظر من از همان فردای پیروزی انقلاب اسلامی یک تحرک بسیار گسترده فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در مقابل و علیه این وظایف شکل گرفت، که البته همه آن ها همزمان با هم نبودند؛ نقطه شروع این تحرک و جبهه بندی، سیاسی و فرهنگی بوده که باز جنبه فرهنگی آن پررنگ تر از سیاست بوده است.
وی توضیح داد: به هر حال از همان زمان پیروزی انقلاب یک تحرک و جنبش فرهنگی سیاسی و اقتصادی علیه انقلاب شروع می شود و من گمان می کنم اگر ما مسیر این تحرک را ظرف این ۳ دهه ای که از انقلاب می گذرد، دنبال و آن را تا امروز پیگیری کنیم، می توانیم ببینیم که مشکلات و نیازمندی ها و نقاط آسیب پذیر ما در این حوزه ها کجاست. با این شیوه می توانیم علت بسیاری از کمبودها را در حوزه فرهنگ و اقتصاد و سیاست تشخیص دهیم.
انقلاب ما صرفا جابه جایی حکومت ها نبود
زرشناس در توصیف انقلاب اسلامی خاطرنشان کرد: من فکر می کنم انقلاب ما صرفاً یک جابه جایی حکومت ها نبود، یعنی قصد انقلاب اسلامی فقط نشاندن یک نظام سیاسی به جای نظام سیاسی دیگر نبود. ما فقط نمی خواستیم یک مدل حاکمیت سیاسی(مثلاً رژیم پهلوی) را رد کنیم و یک نوع حکومت دیگری را جایگزین آن کنیم. ما دعوی بنیادینی داشتیم و آن این بود که نظام و عالمی(نه صرفاً سیاسی) را که ماهیتاً متفاوت از این عالم مدرن است، روی کار بیاوریم.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: اما ما در زمانی می خواستیم این اتفاق را رقم بزنیم که در دوران سیطره غرب مدرن قرار داشتیم؛ البته درست است که در آن زمان هم دوران بحران انحطاطی عالم غرب مدرن فرا رسیده بود که منجر به تأسیس مدینه بحرانی پست مدرن شده بود، ولی به هر حال غرب مدرن در همان دوران هم بر جهان سیطره داشت. بدین ترتیب انقلاب اسلامی ما از دل جریانی بیرون آمد که نزدیک به ۱۵۰ سال میراثغرب زدگی شبه مدرن بر آن نقش بسته و سیستم های منسجم این غرب زدگی در این کشور شکل گرفته بود، یعنی در همین ایران ما سیستم فرهنگی، سیستم سیاسی و اقتصادی و… که به لحاظ نظری به غرب وابسته بودند، به شکل بسیار منسجم و نیرومندی در حال فعالیت بودند. در مقیاس جهانی هم که ما با سیطره عالم غرب مدرن مواجه بودیم.
به گفته زرشناس در این شرایط انقلاب اسلامی ظهور کرد که هم در مقیاس جهانی طلیعه دار عبور از پارادایم فرهنگی غرب مدرن باشد و هم در مقیاس داخلی همه چیز را دگرگون کند. وی ادامه داد: لازمه این عبور و تغییر این بود که متوجه شویم اساسا با «چه» یا «که» طرفیم و حریف ما کیست و درگیری ما با آن ها کدام است.
این پژوهشگر حوزه تاریخ اندیشه و ادبیات گفت: به نظر می رسد که ما در یکی دو دهه اول انقلاب، متوجه نبودیم که غرب مدرن و مظاهرش، که به خصوص در ایران با غرب زگی شبه مدرن ظهور کرده بود، مشکل اصلی و کانون درگیری های ما است. به همین دلیل ما باید این ها را می شناختیم و مرزبندی های انتقادی مان با آن را مطرح می کردیم.
لیبرالیسم، علم مدرن و توسعه؛ مظاهر تأثیرگذار غرب در ایران
به گفته وی یکی از این کانون هایی که در همان اوایل انقلاب اسلامی طرح شد، مدلهای سیاسی ای بود که غرب زدگان شبه مدرن مطرح کرده می خواستند به ما تحمیل کنند. از دیگر مظاهر غرب، علم مدرن بود، یعنی همین علوم انسانی ای که از چند سال پیش با تأکیدات حضرت آقا مورد توجه قرار گرفت. و باز یکی دیگر از این مظاهر بحث«توسعه» بوده که موضوع چالش برانگیزی است و هنوز هم عده زیادی در ایران خواستار توسعه به شکل غربی آن هستند. خود حضرت آقا در برابر بحثتوسعه غربی، الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت را مطرح کردند که باید به طور جدی مورد پیگیری قرار گیرد.
زرشناس یادآور شد: همه اینها دغدغه هایی بود که ما از روز اول انقلاب با آن ها درگیر بودیم، یعنی ما پیش از انقلاب در یک فرماسیون غرب زده شبه مدرن زندگی می کردیم و قصد داشتیم از آن عبور کنیم، در این مسیر، اراده سیاسی ای که پشتیبان این فرماسیون بود، یعنی رژیم پهلوی، در روند انقلاب در هم شکسته شد، اما سیستم فرهنگی و اقتصادی آن همچنان وجود داشت و ما نمی دانستیم که این سیستم فرهنگی و اقتصادی پاشنه آشیل خود ما خواهد شد.
وی ادامه داد: دو حوزه اقتصاد و فرهنگ می تواند مانند یک «اسب تروا» عمل کند و تمام آنچه را استعمار غرب مدرن از ما می خواهد به آن ها برگرداند، یعنی فرهنگ و اقتصاد اگر مورد توجه قرار نگیرد، درست می تواند مانند «اسب تروا» در قلعه ما باشد و نقش ستون پنجم غرب را بازی کند و پیروزی و تسلط و همه چیز را که آن ها می خواهند، به آن ها برگرداند.
گسترش غرب زدگی شبه مدرن از فرهنگ تا سیاست
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ادامه اظهار کرد: متأسفانه این اتفاق تا حدودی افتاد و من معتقدم که از همان دهه نخست انقلاب یک حلقه نئولیبرالیسم با محوریت «عبدالکریم سروش» در ایران شکل گرفت و جمعی از بچه های به ظاهر مذهبی که دارای پیشینه انقلابی هم بودند، متأسفانه تحت تأثیر سروش یا دیگر شبه روشنفکران استحاله شدند؛ آرام آرام این حلقه بسط پیدا کرد و ازآن جاکه اعضای این حلقه غرب زده شبه روشنفکری خوب می دانست که کجا باید دست بگذارد و ما از آن بی اطلاع بودیم، توانست بسط و گستردگی پیدا کند.
وی گفت: این حلقه غرب زده شبه مدرن تمام مواضع استراتژیک فرهنگ را تصرف کرد و بستر را برای یک تهاجم فرهنگی گسترده آماده نمود، بعداً یعنی در حدود سال ۶۸ آنها توانستند با همین تصرف فرهنگی، به عرصه سیاست و اقتصاد ورود کنند؛ در عرصه سیاسی جناح نئولیبرال بسیار پیش رفت و نتایج آن را در سالهای بعد گرفت. در حدود سال ۶۸ و بعد از آن هم توانستند مدل اقتصادی نئولیبرال را حاکم کنند و با این گسترش، حلقه های نفوذ را کامل کردند.
زرشناس با اشاره به اهمیت فرهنگ افزود: بدین ترتیب جریانی که با آرمان های انقلاب زاویه داشت، ابتدا حلقه فرهنگی را به دست گرفتند و برای تکمیل کارکرد حلقه فرهنگی لزوماً مجبور بودند حلقه اقتصادی را هم ایجاد و تکمیل کنند؛ این دو حلقه در جریان سال های پس از انقلاب اسلامی توسط جریان غرب زدگی شبه روشنفکر، با هم پیوند خورد اگرچه در این میان اصطکاک ها و کشمکش هایی میان اجزا وجود داشت و دارد اما نکته مهم اینجاست که وقتی این اتصال و پیوند میان حلقه فرهنگی و اقتصادی ایجاد شود به راحتی می توان حلقه سیاسی را هم در دست گرفت و این کار تا حدودی هم انجام شد و جریان نئولیبرال در مقاطعی از انقلاب جریان سیاسی را هم در دست داشته است که استقرار دولت اصلاحات و ماجرایی که در سال ۸۸ صورت گرفت، جزو نشانه های حضور این جریان در حوزه سیاست است.
وی عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است و از سال ۷۱ در دانشگاه های مختلف مشغول به تدریس است. وی تاکنون بیش از ۱۰۰ عنوان مقاله در موضوعات مختلف فلسفی، تاریخی، سیاسی، ادبیات و روان شناسی تألیف کرده است. او با تحلیل و انتقادش به فرهنگ غرب بر مبنای آموزه های فلسفی و غرب شناختی خاص خودش مشهور است.
عبور از غرب و غرب زدگی؛ وظایف انقلاب در مقیاس خارجی و داخلی
این پژوهشگر و استاد دانشگاه در گفت وگو با تسنیم با بیان " چشم اندازی که من به فرهنگ دارم به شدت نگرانم می کند " افزود: انقلاب اسلامی دو وظیفه همراه و توأمان را با هم به دوش گرفت؛ وظایف دوگانه ای که کاملاً به هم پیوسته بوده و هست و این وظایف دو وجه یک ماهیت واحد است؛ نخست اینکه در مقیاس جهانی به دنبال طلیعه داری عبور از غرب مدرن در افق دین بود و دوم در مقیاس داخلی به دنبال عبور از غرب زدگی شبه مدرن بوده است.
زرشناس ادامه داد: اما به نظر من از همان فردای پیروزی انقلاب اسلامی یک تحرک بسیار گسترده فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در مقابل و علیه این وظایف شکل گرفت، که البته همه آن ها همزمان با هم نبودند؛ نقطه شروع این تحرک و جبهه بندی، سیاسی و فرهنگی بوده که باز جنبه فرهنگی آن پررنگ تر از سیاست بوده است.
وی توضیح داد: به هر حال از همان زمان پیروزی انقلاب یک تحرک و جنبش فرهنگی سیاسی و اقتصادی علیه انقلاب شروع می شود و من گمان می کنم اگر ما مسیر این تحرک را ظرف این ۳ دهه ای که از انقلاب می گذرد، دنبال و آن را تا امروز پیگیری کنیم، می توانیم ببینیم که مشکلات و نیازمندی ها و نقاط آسیب پذیر ما در این حوزه ها کجاست. با این شیوه می توانیم علت بسیاری از کمبودها را در حوزه فرهنگ و اقتصاد و سیاست تشخیص دهیم.
انقلاب ما صرفا جابه جایی حکومت ها نبود
زرشناس در توصیف انقلاب اسلامی خاطرنشان کرد: من فکر می کنم انقلاب ما صرفاً یک جابه جایی حکومت ها نبود، یعنی قصد انقلاب اسلامی فقط نشاندن یک نظام سیاسی به جای نظام سیاسی دیگر نبود. ما فقط نمی خواستیم یک مدل حاکمیت سیاسی(مثلاً رژیم پهلوی) را رد کنیم و یک نوع حکومت دیگری را جایگزین آن کنیم. ما دعوی بنیادینی داشتیم و آن این بود که نظام و عالمی(نه صرفاً سیاسی) را که ماهیتاً متفاوت از این عالم مدرن است، روی کار بیاوریم.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: اما ما در زمانی می خواستیم این اتفاق را رقم بزنیم که در دوران سیطره غرب مدرن قرار داشتیم؛ البته درست است که در آن زمان هم دوران بحران انحطاطی عالم غرب مدرن فرا رسیده بود که منجر به تأسیس مدینه بحرانی پست مدرن شده بود، ولی به هر حال غرب مدرن در همان دوران هم بر جهان سیطره داشت. بدین ترتیب انقلاب اسلامی ما از دل جریانی بیرون آمد که نزدیک به ۱۵۰ سال میراثغرب زدگی شبه مدرن بر آن نقش بسته و سیستم های منسجم این غرب زدگی در این کشور شکل گرفته بود، یعنی در همین ایران ما سیستم فرهنگی، سیستم سیاسی و اقتصادی و… که به لحاظ نظری به غرب وابسته بودند، به شکل بسیار منسجم و نیرومندی در حال فعالیت بودند. در مقیاس جهانی هم که ما با سیطره عالم غرب مدرن مواجه بودیم.
به گفته زرشناس در این شرایط انقلاب اسلامی ظهور کرد که هم در مقیاس جهانی طلیعه دار عبور از پارادایم فرهنگی غرب مدرن باشد و هم در مقیاس داخلی همه چیز را دگرگون کند. وی ادامه داد: لازمه این عبور و تغییر این بود که متوجه شویم اساسا با «چه» یا «که» طرفیم و حریف ما کیست و درگیری ما با آن ها کدام است.
این پژوهشگر حوزه تاریخ اندیشه و ادبیات گفت: به نظر می رسد که ما در یکی دو دهه اول انقلاب، متوجه نبودیم که غرب مدرن و مظاهرش، که به خصوص در ایران با غرب زگی شبه مدرن ظهور کرده بود، مشکل اصلی و کانون درگیری های ما است. به همین دلیل ما باید این ها را می شناختیم و مرزبندی های انتقادی مان با آن را مطرح می کردیم.
لیبرالیسم، علم مدرن و توسعه؛ مظاهر تأثیرگذار غرب در ایران
به گفته وی یکی از این کانون هایی که در همان اوایل انقلاب اسلامی طرح شد، مدلهای سیاسی ای بود که غرب زدگان شبه مدرن مطرح کرده می خواستند به ما تحمیل کنند. از دیگر مظاهر غرب، علم مدرن بود، یعنی همین علوم انسانی ای که از چند سال پیش با تأکیدات حضرت آقا مورد توجه قرار گرفت. و باز یکی دیگر از این مظاهر بحث«توسعه» بوده که موضوع چالش برانگیزی است و هنوز هم عده زیادی در ایران خواستار توسعه به شکل غربی آن هستند. خود حضرت آقا در برابر بحثتوسعه غربی، الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت را مطرح کردند که باید به طور جدی مورد پیگیری قرار گیرد.
زرشناس یادآور شد: همه اینها دغدغه هایی بود که ما از روز اول انقلاب با آن ها درگیر بودیم، یعنی ما پیش از انقلاب در یک فرماسیون غرب زده شبه مدرن زندگی می کردیم و قصد داشتیم از آن عبور کنیم، در این مسیر، اراده سیاسی ای که پشتیبان این فرماسیون بود، یعنی رژیم پهلوی، در روند انقلاب در هم شکسته شد، اما سیستم فرهنگی و اقتصادی آن همچنان وجود داشت و ما نمی دانستیم که این سیستم فرهنگی و اقتصادی پاشنه آشیل خود ما خواهد شد.
وی ادامه داد: دو حوزه اقتصاد و فرهنگ می تواند مانند یک «اسب تروا» عمل کند و تمام آنچه را استعمار غرب مدرن از ما می خواهد به آن ها برگرداند، یعنی فرهنگ و اقتصاد اگر مورد توجه قرار نگیرد، درست می تواند مانند «اسب تروا» در قلعه ما باشد و نقش ستون پنجم غرب را بازی کند و پیروزی و تسلط و همه چیز را که آن ها می خواهند، به آن ها برگرداند.
گسترش غرب زدگی شبه مدرن از فرهنگ تا سیاست
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ادامه اظهار کرد: متأسفانه این اتفاق تا حدودی افتاد و من معتقدم که از همان دهه نخست انقلاب یک حلقه نئولیبرالیسم با محوریت «عبدالکریم سروش» در ایران شکل گرفت و جمعی از بچه های به ظاهر مذهبی که دارای پیشینه انقلابی هم بودند، متأسفانه تحت تأثیر سروش یا دیگر شبه روشنفکران استحاله شدند؛ آرام آرام این حلقه بسط پیدا کرد و ازآن جاکه اعضای این حلقه غرب زده شبه روشنفکری خوب می دانست که کجا باید دست بگذارد و ما از آن بی اطلاع بودیم، توانست بسط و گستردگی پیدا کند.
وی گفت: این حلقه غرب زده شبه مدرن تمام مواضع استراتژیک فرهنگ را تصرف کرد و بستر را برای یک تهاجم فرهنگی گسترده آماده نمود، بعداً یعنی در حدود سال ۶۸ آنها توانستند با همین تصرف فرهنگی، به عرصه سیاست و اقتصاد ورود کنند؛ در عرصه سیاسی جناح نئولیبرال بسیار پیش رفت و نتایج آن را در سالهای بعد گرفت. در حدود سال ۶۸ و بعد از آن هم توانستند مدل اقتصادی نئولیبرال را حاکم کنند و با این گسترش، حلقه های نفوذ را کامل کردند.
زرشناس با اشاره به اهمیت فرهنگ افزود: بدین ترتیب جریانی که با آرمان های انقلاب زاویه داشت، ابتدا حلقه فرهنگی را به دست گرفتند و برای تکمیل کارکرد حلقه فرهنگی لزوماً مجبور بودند حلقه اقتصادی را هم ایجاد و تکمیل کنند؛ این دو حلقه در جریان سال های پس از انقلاب اسلامی توسط جریان غرب زدگی شبه روشنفکر، با هم پیوند خورد اگرچه در این میان اصطکاک ها و کشمکش هایی میان اجزا وجود داشت و دارد اما نکته مهم اینجاست که وقتی این اتصال و پیوند میان حلقه فرهنگی و اقتصادی ایجاد شود به راحتی می توان حلقه سیاسی را هم در دست گرفت و این کار تا حدودی هم انجام شد و جریان نئولیبرال در مقاطعی از انقلاب جریان سیاسی را هم در دست داشته است که استقرار دولت اصلاحات و ماجرایی که در سال ۸۸ صورت گرفت، جزو نشانه های حضور این جریان در حوزه سیاست است.
ارسال نظر